Η Ιερά Μονή Βατοπεδίου είναι η 2η στην ιεραρχία των Αγιορείτικων μονών. Βρίσκεται στη μέση της βορειανατολικής πλευράς της χερσονήσου. Το καθολικό της είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Ο οχυρός περίβολος της Μονής διέθετε οκτώ πύργους, τη θέση και τα ονόματα των οποίων γνωρίζουμε από τα «Πάτρια» και τις χαλκογραφίες.

Ξεχωρίζει ο πύργος του καμπαναριού του 1427, ο βυζαντινός πύργος της Μεταμορφώσεως με μεταγενέστερες μεταβυζαντινές προσθήκες, οι δύο αμυντικοί πύργοι αμφίπλευρα της εισόδου της μονής και ο ιστορικός πύργος της Παναγίας, του 16ου αιώνα, κτισμένος πάνω στον αρχικό βυζαντινό πύργο.

Στον Καστρολόγο συμπεριλαμβάνονται, σε ξεχωριστές σελίδες, ο πύργος Μεταμορφώσεως (στην παρούσα σελίδα) και ο πύργος της Παναγίας (ή της Βιβλιοθήκης).

---

Ιστορία

Η Μονή Βατοπεδίου κτίστηκε στο β΄ μισό του 10ου αιώνα από τρεις μοναχούς τον Αθανάσιο, τον Νικόλαο και τον Αντώνιο, οι οποίοι κατάγονταν από την Αδριανούπολη και χρημάτισαν μαθητές του Αγίου Αθανασίου της Λαύρας. Κτήρια κτίστηκαν σε όλες τις εποχές μέχρι και το 19ο αιώνα.

Ο πύργος είναι αρχικά κατασκευή του 12ου αιώνα ίσως και παλαιότερη. Κατά τον 16ο αιώνα έγινε μεγάλης εκτάσεως ανακατασκευή και το ίδιο συνέβη και τον 19ο αιώνα περί το 1880, οπότε ο πύργος απέκτησε τη σημερινή του μορφή και το γκρίζο του επίχρισμα.
Πρόσφατα έγιναν εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης του μνημείου.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το εντυπωσιακό κτίριο του Πύργου της Μεταμορφώσεως αποτελεί ένα μεγάλης σημασίας μνημείο της αθωνικής αρχιτεκτονικής, δεδομένου ότι συνιστά σημαντικότατο δείγμα της βυζαντινής οχυρωματικής αλλά επιπλέον, με τη διαρκή του κατοίκηση, διασώζει και στοιχεία της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής, όπως αυτή διαμορφώθηκε στα νεώτερα χρόνια. Η εντυπωσιακή θέση την οποία κατέχει ο πύργος στο συγκρότημα της μονής και το μεγάλο του ύψος έχουν ως αποτέλεσμα να δεσπόζει στο σύνολο του οικοδομικού συγκροτήματος του Βατοπεδίου, του οποίου αποτελεί ένα από τα εξέχοντα οικοδομήματα

Πάντως πρέπει να επισημάνουμε ότι οι διάφορες ανακαινίσεις έχουν αλλοιώσει σημαντικά τον βυζαντινό χαρακτήρα του μνημείου.

---

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο πύργος Μεταμορφώσεως βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του περιβόλου, στη νότια κορυφή του περίπου τριγωνικού σχήματος της κάτοψης του μοναστηριού. Κατά τους νεώτερους, τουλάχιστον, χρόνους και ως τα τέλη του 18ου αιώνα, ο όγκος του πύργου έστεκε μόνος του σ' αυτό το μέρος των τειχών του περιβόλου, με την είσοδο του απροσπέλαστη, σε μεγάλο ύψος από το έδαφος, ενώ στη συνέχεια ήρθαν και προσκολλήθηκαν πάνω του οι πτέρυγες της νοτιοδυτικής και της νοτιοανατολικής πλευράς (του τέλους του 18ου αιώνα και του 1818, αντίστοιχα), και αργότερα η πτέρυγα του 1864-6, που αντικατέστησε την πρώτη. Μαζί μ' αυτές διαμορφώθηκαν έξω από τη βόρεια πλευρά του πύργου οι ογκώδεις, κτιστές σκάλες και τα άνδηρα για την προσπέλαση των πτερύγων και για την άμεση πρόσβαση στην είσοδο του πύργου.

Είναι ο υψηλότερος πύργος στο Βατοπέδι, με ύψος περίπου 29μ. από την αυλή.
Έχει κάτοψη σχήματος ορθογωνίου με εξωτερικές διαστάσεις 12,00Χ7,70μ. περίπου και εξωτερικά φέρει οκτώ ενισχυτικές αντηρίδες, που ξεκινούν από το έδαφος μέχρι τη βάση της τελευταίας στάθμης (από δύο στην ανατολική και στη δυτική πλευρά, τρεις στη νότια και δύο στη βόρεια όψη προς το εσωτερικό της Μονής).

Ο πύργος αναπτύσσεται σε έξι ορόφους από τη στάθμη της εισόδου και πάνω, ενώ τουλάχιστον μια ακόμη στάθμη βρίσκεται μπαζωμένη, πιο κάτω από την είσοδο. Η μεταξύ τους επικοινωνία γίνεται με σταθερές ξύλινες κλίμακες.
Η είσοδος του Πύργου βρίσκεται, για λόγους ασφαλείας, στον πρώτο όροφο. Η προσπέλαση στη στάθμη της εισόδου, που βρίσκεται στη βόρεια όψη του Πύργου, γίνεται σήμερα με πέτρινο κλιμακοστάσιο από την αυλή της Μονής ή απευθείας από την τρίτη στάθμη της παρακείμενης νότιας πτέρυγας. Τα κουφώματα του πύργου ανήκουν ως επί το πλείστον στα τέλη του 19ουκαι στις αρχές του 20ου αιώνα.
Το τοξωτό άνοιγμα της εισόδου ασφαλίζεται σήμερα από μια μεταλλική πόρτα μεταγενέστερης κατασκευής (πιθανώς του 1880).

Οι τέσσερις χαμηλότερες στάθμες έχουν απλή εσωτερική διαρρύθμιση (σώζονται λείψανα από κάποια πρόχειρα, ξύλινα χωρίσματα στις δύο πρώτες) και φαίνεται ότι είχαν μια γενική αποθηκευτική χρήση, ενώ οι δυο ανώτερες είναι διηρημένες σε χώρους κατοικίας των νεώτερων χρόνων, μεγάλα ανοίγματα και πιο σύνθετη διάταξη που προέκυψε από την κατά καιρούς χρήση κατοίκησης. Στις χαμηλότερες στάθμες υπάρχουν ελάχιστα και πολύ στενά παράθυρα (φωτιστικές σχισμές). Μόνον οι χώροι των δύο τελευταίων ορόφων φωτίζονται από μεγάλα παράθυρα που ανοίχτηκαν τον 19ο αιώνα.

Ο πύργος είναι κτισμένος με αργολιθοδομή και ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Στη βυζαντινή φάση γίνεται χρήση πλακοειδών κυρίως λίθων, σε σκούρες αποχρώσεις. Ξυλοδεσιές είναι ορατές μόνο στο εσωτερικό πρόσωπο των τοίχων της μεταβυζαντινής φάσης, ενώ στη βυζαντινή φάση πρέπει να είναι κρυφές. Παρ' όλα αυτά, οι εσωτερικές ξυλοδεσιές πάνω στις οποίες εδράζονται οι δοκοί των ξύλινων πατωμάτων, είναι ορατές σ' όλη την (εσωτερική) περίμετρο του πύργου και φαίνεται πως διατηρείται σ' αυτές τις θέσεις ένα σημαντικό μέρος από τα αντίστοιχα βυζαντινά ξύλα, όπως και κάποιες από τις δοκούς πατωμάτων της βυζαντινής φάσης. Πρόκειται για ορισμένα πατόξυλα στο δυτικό μέρος των ορόφων του πύργου, τα οποία είναι αισθητά μεγαλύτερης διατομής και εμφανώς πιο παλιά από τα υπόλοιπα.

Το εξωτερικό επίχρισμα του 1880 διατηρείται σε μεγάλο μέρος των επιφανειών, κυρίως στο ανώτερο μέρος του πύργου, ενώ χαμηλότερα έχει καταπέσει σε πολλές θέσεις. Το επίχρισμα είναι γκριζόλευκο και σχετικά σκληρό.
Η κάλυψη της στέγης γίνεται με σχιστόπλακες, ενώ του παρεκκλησίου με μολυβδόφυλλα. Στον τελευταίο όροφο βρίσκονται τρεις ξύλινοι εξώστες, ανά ένας στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά.

---

Πρώτη δημοσίευση στον Καστρολόγο:

Νοέμβριος 2012

---

Πηγές