Η Μονή Ζυγού ήταν ένα μοναστήρι της Αθωνικής Πολιτείας που επί Φραγκοκρατίας μετατράπηκε για λίγο σε κάστρο. Βρίσκεται στην περιοχή της Ουρανούπολης, μόλις 40 μέτρα πριν από τα σύνορα του Αγίου Όρους.

Ιστορία

Οι ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν κατοίκηση της περιοχής μεταξύ 4ου π.Χ και 6ου μ.Χ αιώνα. Στη συνέχεια ο τόπος εγκαταλείφθηκε, ενώ την ονομασία «Ζυγός» συναντάμε για πρώτη φορά σε έγγραφο του 942 (σχετικό με διαμάχη της Ιερισσού με μοναχούς για τα μεταξύ τους σύνορα).

Το 958 φθάνει στην περιοχή ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, ιδρυτής της Μονής Μεγίστης Λαύρας και ουσιαστικά θεμελιωτής της Αθωνικής Πολιτείας. «Υποτάσσεται» σε γέροντα της περιοχής και αρχίζει την άσκησή του ως μοναχός.

Η μονή ιδρύεται πριν το 991 και η στενή της σχέση με τον Αθανάσιο επιβεβαιώνεται από το μολυβδόβουλό του που βρέθηκε πρόσφατα εκεί κατά την ανασκαφή.

Η πρώτη βέβαιη αναφορά του μοναστηριού ανευρίσκεται λίγο αργότερα, το 996, σε έγγραφο της Μεγίστης Λαύρας. Σε αυτό, μεταξύ άλλων, υπογράφει και ο Νίκων, ηγούμενος της μονής Ζυγού ως «Νίκων, μοναχός και ηγούμενος του Ζυγού». Η μονή ήταν αφιερωμένη στον προφήτη Ηλία («άγιο Ηλία») ,διατηρούσε μετόχια στην Ιερισσό, το Γομάτι και τον Πρόβλακα και αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια του Άθωνα κατά τον 11ο αιώνα.

Το 1199 όμως είναι ήδη -για κάποιο λόγο- έρημη και παραχωρείται από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ' Άγγελο στην προσφάτως ανασυσταθείσα μονή Χελανδαρίου, ως μετόχι. Δεν είναι γνωστό γιατί είχε ερημώσει. Ίσως λεηλατήθηκε και καταστράφηκε το 12ο αιώνα από πειρατές, λόγω της θέσης της κοντά στη θάλασσα.

Μετά την άλωση της Πόλης το 1204, ένας Φράγκος ιππότης, το όνομα του οποίου δεν έφτασε ως εμάς, τυχοδιώκτης και ευφυής, πληροφορείται την ύπαρξη των πλούσιων μοναστηριών του Άθωνα και αποφασίζει να κινηθεί προς τα εκεί. Στο Ζυγό βρίσκει την εγκαταλελειμμένη μονή της οποίας την εποχή εκείνη θα πρέπει να διασώζονταν ο οχυρωματικός περίβολος και το καθολικό.

Εγκαθίσταται εκεί με το μικρό στράτευμά του στα 1206, επισκευάζοντας και συμπληρώνοντας τις οχυρώσεις. Ο Ζυγός λειτουργεί ως ορμητήριο και βάση της ληστρικής συμμορίας, η οποία εξορμά σε τακτά χρονικά διαστήματα προς τον Άθωνα λεηλατώντας τα μοναστήρια και αποθησαυρίζοντας τα πλούτη τους στο κάστρο.

Οι μοναχοί του Όρους, απηυδισμένοι, ζητούν τη βοήθεια του πάπα Ιννοκέντιου του Γ', με προσωπική επέμβαση του οποίου το 1211 ο ιππότης εκδιώκεται από το κάστρο.
Μέρος των κτιρίων του κάστρου καταστράφηκαν από πυρκαγιά, πιθανότατα κατά την εκδίωξη του Φράγκου άρχοντα.

Σε αυτήν την περίοδο χρωστούν την ονομασία τους τα σωζόμενα ερείπια, αλλά και η περιοχή μέχρι σήμερα ως «Φραγκόκαστρο».

Από το 1211 ως το 15ο αιώνα η περιοχή παραμένει μετόχι της μονής Χελανδαρίου. Το 1585 τμήμα των τειχών καταστρέφεται από σεισμό. Το 16ο-17ο λειτουργεί στο χώρο ελαιουργείο, ενώ αργότερα ασβεστοκάμινα στα οποία δυστυχώς χάνονται πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη της μονής.

Στα 1858 επισκέπτεται την περιοχή ο Ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπέσνκυ αφήνοντας πλήρη περιγραφή του χώρου.

Το 1945 και το 1978 καταστρέφονται σε μεγάλη πλημμύρα ο ΝΑ πύργος και ,μεγάλο μέρος των τειχών.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του κτιριακού συγκροτήματος έγκειται στο γεγονός αφενός πως αποτελεί το μοναδικό επισκέψιμο από γυναίκες -έστω και ερειπωμένο πλέον- μοναστήρι του Όρους. Αφετέρου είναι το μόνο που μπορεί να μελετηθεί στην αρχική του μορφή (10-12ος αι.) καθώς απουσιάζουν οι μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες κτιρίων.

Ο χώρος εντός των τειχών έχει έκταση 5,5 στρεμμάτων και οι κατασκευές ανήκουν σε πέντε διακριτές οικοδομικές φάσεις από το 990 περίπου εώς το 1211.

Ο οχυρωματικός περίβολος σχηματίζει πεντάγωνο με δύο πύλες εισόδου, μία στο βόρειο και μία στο νότιο τείχος. Το τείχος ενισχύεται με 11 πύργους, ο πιο σημαντικός των οποίων είναι ο ΒΔ, διαστάσεων 8,60 x 8,14 μ. σωζόμενου ύψους 4 και αρχικού 15 και πλέον μέτρων, κτίσμα του 1000 περίπου μΧ όπως και το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης.

Αντίθετα, το ΝΑ τμήμα των τειχών με τον μικρό πύργο αποδίδεται στις συμπληρώσεις που έγιναν από το Φράγκο ιππότη μεταξύ 1206-1211. Την ίδια εποχή ενισχύθηκαν σε ύψος οι οχυρώσεις και κατασκευάστηκαν επιπλέον χώροι υγιεινής.

Η κτίση του καθολικού ανάγεται στο 1000, ενώ ακολούθησαν άλλες τρεις ακόμη οικοδομικές φάσεις στο κτίριο. Αρχικά οικοδομήθηκε ο σύνθετος τετρακιόνιος ναός με το νάρθηκα (διαστάσεις 14,60 x 9,70 μ.). Σε δεύτερη φάση και προφανώς αμέσως μετά το θάνατο του κτήτορα της μονής, προστέθηκε το Β παρεκκλήσιο με τον κτητορικό τάφο. Κτίσμα της τρίτης φάσης είναι ο εξωνάρθηκας, ενώ της τέταρτης το Ν παρεκκλήσιο με έναν ακόμη κτητορικό τάφο. Στη συνέχεια προστέθηκαν ακόμη τρεις επίσημοι τάφοι στο νότιο τοίχο σε επαφή με το καθολικό.

Οι τοίχοι του ναού σώζονται σε ύψος 1,5-4 μέτρων. Πολλά από τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, μεταξύ των οποίων και κίονες που συγκρατούσαν τον τρούλο λεηλατήθηκαν και λείπουν, διατηρούνται όμως σε καλή κατάσταση το μαρμάρινο διάφραγμα του Β ανοίγματος του ναού καθώς και άλλα ανάγλυφα.

Τα ερείπια της Τράπεζας (διαστάσεων 14,80 x 6,20 μ) βρίσκονται Δ του καθολικο. Οι τοίχοι της ήταν βαμένοι κόκκινοι, διέθετε δίλοβα υάλινα παράθυρα, ξύλινη στέγη καλυμμένη με σχιστόλιθους και μεγάλα μαρμάρινα τραπέζια. Ακόμη εντοπίστηκαν δεξαμενή στο υπόγειο πύργου, πιθανή θέση πλυσταριού, δύο φούρνοι -ο ένας για τα πρόσφορα- καθώς και κτιστός ληνός χωρητικότητας 40 κυβικών. Αυτό καταδεικνύει σαφώς τη μεγάλη παραγωγή κρασιού από τη μονή. Στο νάρθηκα του τότε ερειπωμένου καθολικού, εγκαθίσταται κατά το 16ο-17ο αιώνα ελαιουργείο όπως μαρτυρά ο μαρμάρινος ελαιόμυλος και δύο μεγάλες μυλόπετρες.

Πηγές