Ο Αρσανάς της Μονής Ζωγράφου βρίσκεται στον Σιγγιτικό κόλπο στη ΝΔ ακτή της χερσονήσου του Αγίου Όρους.
Αποτελεί κτιριακό συγκρότημα που θεωρείται από τους μεγαλύτερους αρσανάδες του Αγίου Ορους. Χρησίμευε ως στρατηγική βάση και βάση επιμελητείας (λιμάνι άφιξης και επισκευής καραβιών, αποθήκευσης εμπορευμάτων) στο μοναστηριακό συγκρότημα Ζωγράφου, όπου ανήκει, και από το οποίο απέχει πέντε χιλιόμετρα.

Το συγκρότημα του μεγάλου αρσανά αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αρσανά για το Άγιον Όρος· σώζεται σε ικανοποιητική κατάσταση και είναι πλήρες ως προς τις λειτουργίες και τον αριθμό κτιρίων συνοδείας. Η μεγάλη απόσταση ανάμεσα στη Μονή και αυτόν είναι φανερό ότι επέβαλλε μία ολοκληρωμένη τοπική οργάνωση κτιρίων - λειτουργιών, σε μορφή μικρού παραθαλάσσιου οικισμού.

Στον πύργο του αρσανά έγιναν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης την περίοδο 1996-1998.

Το Όνομα του Κάστρου

Ο αρσανάς είναι δημώδης όρος της κοινής ναυτικής γλώσσας και προέρχεται από παραφθορά του λατινικού arsenal. Μια άλλης εκδοχή θέλει τη λέξη να προέρχεται από τα Αραβικά dar as-sina a δηλαδή «οίκος του επαγγέλματος».
Με τον όρο αρσανάς περιγράφονται κυρίως μικρές ναυπηγικές μονάδες και νεώρια που βρίσκονται στο πλησιέστερο λιμάνι από την μονή και στις οποίες ανελκύονται μικρά σκάφη, συνήθως.
To τοπωνύμιο φέρουν πολλοί όρμοι στο Άγιο Όρος όπου υπάρχουν ή υπήρξαν παλαιότερα παρόμοιες εγκαταστάσεις.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το συγκρότημα αποτελείται:
α. από τον κυρίως αρσανά, το καραβοστάσι, στο ισόγειο, που περιλαμβάνει ένα ενιαίο χώρο καλυμμένο με καμάρες τριών κατασκευαστικών φάσεων (η αρχική γύρω στο 1475 και η τρίτη φάση μετά το 1897).
β. από τον αμυντικό πύργο, που κτίστηκε κατά την πρώτη κατασκευαστική φάση και φέρει παρεκκλήσιο στον τρίτο όροφο, καταχύστρες και επίστεψη με επάλξεις γύρω από τη στέγη. Το ισόγειο του αρσανά επικοινωνεί εσωτερικά με τον πύργο με άνοιγμα που φράσσεται από μια βαριά σιδερόπορτα.
γ. από τους χώρους για τη διαμονή των αρσανάρηδων, διατεταγμένους σε δύο ορόφους και κατασκευασμένους σε τρεις διαδοχικές φάσεις, όπως και ο αρσανάς.
δ. από το ναό που κτίστηκε το έτος 1897 και είναι προσαρτημένος στην ανατολική πλευρά του συγκροτήματος.
ε. Από αποθήκες που βρίσκονται πάνω και πίσω από τον χώρο του κυρίως αρσανά και κτίστηκαν κατά την τελευταία κατασκευαστική φάση (μετά το 1897).
ζ. από έναν κυματοθραύστη σε πλάγια θέση μπροστά στην είσοδο του αρσανά, για να τον προστατεύει από τους ισχυρούς νοτιάδες.

Μέσα στο συγκρότημα του αρσανά συμπεριλαμβάνονται και τα εξής κτίρια συνοδείας, σε μικρή απόσταση από αυτό: δύο μεγάλα εργατόσπιτα, ο φούρνος, οι στάβλοι προς τη δύση, το ελαιοτριβείο και ο ανεμόμυλος σιτηρών προς ανατολάς, στέρνα νερού προς βορρά και σε υψηλότερο σημείο.

Ο πύργος έχει ύψος 23.7μ, είναι τετραγωνικής κάτοψης με πλευρές 8,60χ8,70μ. Και πάχος τοιχοποιίας 2,20μ στο ισόγειο και 1,20μ στον πέμπτο, τελευταίο όροφο.
Με εξωτερική σκάλα, που εφάπτεται στη βόρεια όψη του πύργου, μπαίνουμε από πλατύσκαλο που βρίσκεται πάνω από τη ΒΔ γωνία της Α’ φάσης του Αρσανά στον πρώτο όροφο των κελλιών. Αμέσως δεξιά προς τον ανατολικό τοίχο του πύργου έχουμε είσοδο στον πρώτο όροφο του πύργου. Στη νότια όψη του ίδιου ορόφου, υπάρχει και δεύτερη είσοδος στον α’ όροφο.

Αριστερά της εισόδου υπάρχει αποχωρητήριο με στέγη σε επαφή με το πάτωμα του δεύτερου ορόφου. Η άνοδος στον δεύτερο όροφο του πύργου γίνεται μέσα από τον πύργο με μονόρριχτη ξύλινη σκάλα. Στον βόρειο τοίχο υπάρχει καταχύστρα σε πρόβολο πάνω από την εξωτερική σκάλα. Υπάρχει δε και είσοδος στον δεύτερο όροφο του πύργου από τη νότια όψη (πάνω από την είσοδο με την κτητορική επιγραφή), που πιθανόν έγινε αργότερα. Δίπλα από την είσοδο υπάρχει και μαρμάρινος νιπτήρας, εντοιχισμένος κατά το ήμισυ στο πάχος της τοιχοποιίας. Πάνω από τη στέγη του αποχωρητηρίου στον πρώτο όροφο, υπάρχουν 2 ακόμη αποχωρητήρια.
Στον τρίτο όροφο είναι το παρεκκλήσιο με τρίκογχο στον ανατολικό τοίχο.

Ο πέμπτος όροφος μαζί με τις επάλξεις στη στέγη είναι σε προεξοχή σε όλες τις όψεις. Οι προεξοχές υποβαστάζονται με τυφλά τοξύλια, που μαζί με την απόκλιση από την κατακόρυφο προσδίδουν στον πύργο τον επιβλητικό φρουριακό χαρακτήρα. Στις προεξοχές αντιστοιχούν εσωτερικά κόγχες.

Η στέγη εδράζεται σε περιμετρικό διάδρομο μέχρι τις επάλξεις όπου υπάρχουν και οπές με νεροσταλλάκτες για τη ροή των ομβρίων. Οι επάλξεις με δίκλιτη στέγη σχιστόπλακας φτάνουν στη στάθμη +24,20. Βρίσκονται σε καλή κατάσταση οι επάλξεις της βορεινής και ανατολικής πλευράς. Οι επάλξεις στη νότια πλευρά στη θέση της είναι η μεσαία και οι ακραίες, ενώ στη δυτική δεν υπάρχουν οι μεσαίες.

Ο πύργος του αρσανά Ζωγράφου έχει τις ίδιες αναλογίες και μορφολογικά στοιχεία με τον πύργο της Μορφωνού στο παλιό εγκαταλειμμένο μοναστήρι των Αμαλφίνων.

Πηγές