Η Μονή Σταυρονικήτα (ή Στραβονικήτα, Σταυροανικήτου, Σταυρονικήτη) ιδρύθηκε το 1536 από τον πατριάρχη Ιερεμία Α’. Είναι η μικρότερη και νεότερη μονή του Αγίου Όρους. Ωστόσο, ως μοναστικό ίδρυμα καταγράφεται ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ σε έγγραφα του 12ου αιώνα αναφέρεται ως Μονύδριο.

Χωρίς πολλά μετόχια και με μικρή κτηματική περιουσία, ποτέ δεν γνώρισε περίοδο μεγάλης ακμής, ενώ καταστράφηκε επανειλημμένα από πυρκαγιά (1817, 1864, 1879). Είναι 15η στην τάξη των Αγιορείτικων μονών και εορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου, του Αγίου Νικολάου.

Στο μοναστήρι δεσπόζει ο αμυντικός πύργος που είναι δυσανάλογα μεγάλος σε σχέση με το μοναστήρι. Τόσο η εξωτερική του εμφάνιση όσο και η εσωτερική του διαρρύθμιση θυμίζει μεσαιωνικό φράγκικο κάστρο του 13ου ή 14ου αιώνα.

Ιστορία

Ο πύργος είναι το αρχαιότερο κτίριο της μονής. Πρώτη μνεία, για την ύπαρξη του Πύργου, επονομαζόμενου και ως του «Πρωτάτου» πριν από την επίσημη ίδρυση της μονής, γίνεται σε έγγραφο της Μ. Φιλόθεου. Το μέγεθος και η στρατηγικής σημασία θέση του, σε σχέση κυρίως και με το διοικητικό κέντρο του Αγίου Όρους στις Καρυές, με τις οποίες διατηρεί οπτική επαφή, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο αρχικός Πύργος εξυπηρετούσε καθαρά αμυντικούς σκοπούς, εφ' όσον μάλιστα και σε έγγραφο του 1544 της Ιερής Συνάξεως του Αγίου Όρους χαρακτηρίζεται ως “βίγλα των Καρυών”, για να ενταχθεί στη συνέχεια ως τμήμα της οχύρωσης του καινούργιου μοναστηριού.

Το σίγουρο είναι ότι ο πύργος της Σταυρονικήτα προϋπήρξε αρχικά ως μεμονωμένος πύργος που ανήκε στο Πρωτάτο, ενταγμένος στο δίκτυο επικοινωνίας της χερσονήσου για την ασφάλεια της περιοχής.

Μετά από έγγραφο των Καρυών του 1541 - που φανερώνει και το ενδιαφέρον της Συνάξεως για τη συντήρηση και την επισκευή του μνημείου - ο Πατριάρχης Ιερεμίας ο Α' (ο μετέπειτα και κτίτορας της μονής) αναλαμβάνει την ανακαίνιση του συγκροτήματος, που περιλαμβάνει οικοδομικές εργασίες (1542-1545) αλλά και την ιστόρηση του ναού και της τράπεζας (1546).

Σχετικά με τη χρονολόγηση του πύργου μπορούμε να πούμε με κάποια βεβαιότητα τα εξής:
Αρχικά στη θέση του σημερινού πύργου υπήρχε παλαιότερος Βυζαντινός ο οποίος κατελάμβανε μια γωνία στο παλιό μονύδριο ήδη από τον 11ο αιώνα, ο οποίος πρέπει να υπέστη μεγάλες ζημιές -ίσως να καταστράφηκε- στις διάφορες επιδρομές του 13ου και του 14ου αιώνα.
Ο πύργος ξανακτίστηκε κάποια στιγμή μάλλον στις αρχές του 16ου αιώνα, πολύ πριν αρχίσουν οι εργασίες αποκατάστασης της υπόλοιπης μονής από τον Ιερεμία. Σε αυτή τη φάση είχε να όροφο λιγότερο από το σημερινό και πολύ έντονη στένωση προς την κορυφή, όπως φαίνεται σε απεικόνιση του 1546.
Οι δύο επάνω όροφοι συμπληρώθηκαν και οριστικοποιήθηκαν μετά το 1744. Αυτή η τελευταία χρονολογία σημαίνει ότι όλη η περίπλοκη σχεδίαση της ανωδομής με τις καταχύστρες, τις πολεμίστρες κλπ έγινε καθαρά για διακοσμητικούς λόγους.

Ο πύργος είχε εγκαταλειφθεί και δεν χρησιμοποιόταν για πολλά χρόνια. Μετά όμως από σειρά επιδιορθωτικών και αναστηλωτικών επεμβάσεων, είναι πλέον σε καλή κατάσταση και σήμερα φιλοξενεί το σκευοφυλάκιο της μονής.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο Πύργος δεσπόζει στο μοναστηριακό συγκρότημα εκτός αρχιτεκτονικής κλίμακας σε σχέση με τα υπόλοιπα κτίσματα και είναι ορατός από όλες τις πλευρές, ιδιαίτερα από τη νότια όψη, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται, ανάμεσα στη (σημερινή) είσοδο της μονής και το καμπαναριό. Ο Πύργος της Σταυρονικήτα, λόγω και του μεγέθους του, δίνει έμφαση στον φρουριακό χαρακτήρα του συγκροτήματος.
Η βαθμιδωτή διάταξη και η θέση των γειτονικών κτισμάτων του μαγειρείου, του κωδωνοστασίου και του πύργου δίνουν την εντύπωση μίας «πυραμίδας» όγκων, που προσδίδει κύρος και αναδεικνύει στην κορυφή της κατακόρυφης σύνθεσης τον Πύργο. Η όλη εντύπωση, βλέποντας τη νότια όψη της μονής, ενισχύεται και από το στοιχείο της τοξοστοιχίας του υδαταγωγού, που οδηγεί το μάτι του παρατηρητή και πάλι στον Πύργο.

Ο πύργος έχει ύψος 25 μέτρα και τετράγωνη κάτοψη διαστάσεων 8,5x8,5 μέτρα. Έχει έξι ορόφους συμπεριλαμβανομένων του ισογείου και του δώματος. Εσωτερικά όμως οι όροφοι είναι τέσσερις.Το πάχος της τοιχοποιίας είναι 2 μέτρα στο ισόγειο και 0,5 μέτρα στον τελευταίο όροφο.

Η είσοδος στο πύργο είναι μικρών διαστάσεων και βρίσκεται, για λόγους ασφαλείας, στον 1ο όροφο. Σ' αυτήν οδηγείται κανείς, είτε μέσω ημιυπαίθριου εξώστη που εξυπηρετεί την τράπεζα και την κουζίνα, ανεβαίνοντας μία ξύλινη κλίμακα από την αυλή, ή από χαμηλό ξύλινο διάδρομο, που οδηγεί εκεί από το βόρειο τμήμα.

Ο πρώτος όροφος δεν διαθέτει άλλο άνοιγμα, πλην της εισόδου, ο δεύτερος, ο τρίτος και ο τέταρτος διαθέτουν από τέσσερα ανοίγματα ο καθένας, ένα στην κάθε πλευρά. Πέραν των ανοιγμάτων αυτών, στη δυτική πλευρά του δεύτερου ορόφου υπάρχει μια μεμονωμένη και φραγμένη σήμερα καταχύστρα (ζεματίστρα) που διανοίγεται στο πάχος της τοιχοποιίας και προεξέχει εκτός αυτής, με πρόσθετο τοίχο στηριγμένο σε δύο λιθόκτιστα φουρούσια.

Ο πέμπτος όροφος του Πύργου έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού διαθέτει ,αφενός μεν, δώδεκα μεμονωμένες ζεματίστρες από τρεις σε κάθε πλευρά, που διανοίγονται στο πάχος της τοιχοποιίας και προεξέχουν εκτός αυτής, με πρόσθετο τοίχο στηριγμένες σε δύο λιθόκτιστα φουρούσια, αφετέρου δε, οκτώ ανοίγματα, από δύο σε κάθε πλευρά στα ενδιάμεσα των ζεματιστρών.
Από τα οκτώ ανοίγματα αυτά, τα τρία είναι παράθυρα, μικρών σχετικά διαστάσεων, ενώ τα υπόλοιπα πέντε απλές πολεμίστρες.
Όλες οι ζεματίστρες είναι στεγασμένες και φέρουν επικάλυψη από σχιστόπλακες. Επίσης στην εξωτερική τοιχοποιία, επάνω από καθεμιά από τις δώδεκα ζεματίστρες, διαμορφώνεται και από ένα τυφλό αβαθές τοξωτό ημικυκλικό διακοσμητικό αψίδωμα. Η διάταξη αυτή των ζεματιστρών δεν συναντάται σε κανέναν άλλο πύργο του Αγίου Όρους.

Δεκαέξι πολεμίστρες, της κλασικής «οδοντωτής» μορφής, διαμορφώνονται στις επάλξεις του δώματος του πύργου, ολοκληρώνοντας τις αμυντικές διατάξεις του. Στον πύργο μπορεί να βρίσκονταν και κανόνια ή λουμπάρδες (σώζονταν γενικά μέχρι το 1930). Από τις στενές σχισμές χρησιμοποιούνταν και καριοφίλια.

Πηγές