Τύποι (Είδη) Κάστρων

Τα Ελληνικά κάστρα ομαδοποιούνται στον Καστρολόγο σε διάφορους τύπους με συνεκτίμηση των εξής παραμέτρων: χρήση, μορφή, χρονική περίοδος, θέση, κατάσταση.

Υπάρχει αλληλοεπικάλυψη των τύπων σε κάποιο βαθμό, αλλά η ταξινόμηση που ακολουθεί έχει κάποια λογική και μπορεί να είναι χρήσιμη.

Η κατάταξη κατά είδος κάστρου:

• Κάστρο

  Τυπικά κάστρα συνήθως σε ύψωμα με στρατηγική σημασία, με κύριο σκοπό την άμυνα της περιοχής ή πάνω από πόλεις («ακρόπολη»). Μερικές φορές περιλάμβανε μικρό οικισμό ή χρησίμευε και σαν κατοικία του τοπικού άρχοντα.
  Αν και όρος «κάστρο» είναι γενικός, στην ταξινόμηση του Καστρολόγου περιορίζεται σε αυτά που έχουν κτιστεί το Μεσαίωνα (400 μ.Χ. με 1500) και που είναι σε τέτοια κατάσταση, ώστε να είναι ευδιάκριτα από απόσταση.
  Τα περισσότερα κάστρα στην Ελλάδα ανήκουν σε αυτή την κατηγορία.

• Νεότερο Φρούριο

  Μεταμεσαιωνικά μεγάλα οχυρά που χρησίμευαν κυρίως σαν στρατιωτικές βάσεις χωρίς ιδιαίτερη μέριμνα για φιλοξενία κατοίκων ή την προστασία τους.
  Ο όρος «φρούριο» είναι γενικός, όπως το «κάστρο» αν και συνηθίζεται περισσότερο –αλλά όχι αποκλειστικά– για αμιγώς στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Στον Καστρολόγο ο όρος «Νεότερο φρούριο» χρησιμοποιείται για μεγάλα οχυρά που κατασκευάστηκαν μετά τον 15ο αιώνα και που είχαν οχύρωση για να αντέχει τα πλήγματα πυροβόλων όπλων. Παραδείγματα: Παλαμήδι , Νέο Φρούριο Κέρκυρας.
  

• Αρχαία Πόλη

  Αρχαίες πόλεις και ακροπόλεις, οι οχυρώσεις των οποίων χρησιμοποιήθηκαν και το Μεσαίωνα χωρίς μεγάλες τροποποιήσεις από την αρχική τους μορφή.
  Κατά κανόνα, η κατασκευή μεγάλου μέρους των οχυρώσεών τους είχε ολοκληρωθεί ήδη από την αρχαιότητα. Παραδείγματα: Κάστρο Αιγοσθένων , Κάστρο Παραβόλας.
  

• Καστροπολιτεία

  Περιτειχισμένη μεσαιωνική πολιτεία που είναι είτε σε ερειπιώδη κατάσταση (π.χ. Μυστράς) είτε διατηρεί και στο εσωτερικό τη μεσαιωνική της μορφή χωρίς πολλές σύγχρονες κατασκευές (π.χ. Μονεμβασιά).
  Σε κάποιες καστροπολιτείες υπάρχει και ακρόπολη στο πιο ψηλό σημείο.
  Σημειωτέον ότι ο τύπος αυτός συγγενεύει με τους τύπους «Κάστρο» και «Οχυρωμένος Οικισμός» με τους οποίους τα όρια δεν είναι ίσως πολύ καθαρά, δεδομένου ότι όλα τα κάστρα είχαν στοιχειώδη οικισμό και όλοι οι οικισμοί είχαν στοιχειώδη οχύρωση. Στις «Καστροπολιτείες» όμως κατατάσσονται όσοι οικισμοί είχαν μεγάλο και ισχυρό (και φημισμένο) κάστρο και των οποίων τα μεσαιωνικά χαρακτηριστικά διατηρούνται σε κάποιο βαθμό. Παραδείγματα: Ηράκλειο, Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.
  

• Βυζαντινή Πόλη

  Ερείπια από τα τείχη και τις οχυρώσεις βυζαντινών πόλεων που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν Καστροπολιτείες είτε λόγω της κακής κατάστασης των ερειπίων είτε επειδή συνυπάρχουν σε μεγάλο βαθμό με σύγχρονες οικοδομές. Παράδειγμα: Κάστρα Θεσσαλονίκης.
  

• Μεσαιωνικός Οικισμός

  Μεσαιωνικοί οικισμοί με όχι ιδιαίτερα ισχυρή οχύρωση ή μικρά κάστρα με μεγαλύτερη έμφαση στον οικιστικό χαρακτήρα. Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλοί μεσαιωνικοί οικισμοί, αλλά εδώ περιλαμβάνονται μόνο αυτοί στους οποίους διασώζεται κάτι από τις αμυντικές κατασκευές.
  Κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι η οχύρωσή τους (ή ό,τι απομένει από αυτήν) δεν θυμίζει πολύ πραγματικό κάστρο.
  Παραδείγματα: Κάστρο Οσδίνας, Κάστρο Μυλοποτάμου.

• Επάκτιο Φρούριο

  Κάστρα σε παραθαλάσσια τοποθεσία με κύριο σκοπό τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στην περιοχή και την προστασία ακτών ή λιμανιών. Θα μπορούσαν να ανήκουν και σε κάποιον από τους προηγούμενους τύπους, αλλά αυτή η κατηγορία είναι ειδικά για τα κάστρα που πρωταρχικός τους ρόλος είναι ο έλεγχος της θάλασσας.
  Παραδείγματα: το Φρούριο Φιρκά, το Κάστρο του Παντοκράτορα.
  Ο όρος είναι ταυτόσημος με το «Επιθαλάσσιο Φρούριο» και παραπλήσιος με το «Λιμενόκαστρο».
  

• Νησιώτικο Καστέλι

  Κάστρα σε νησιά του Αιγαίου που συγκεντρώνουν κάποια ιδιαίτερα κοινά χαρακτηριστικά: Έχουν δημιουργηθεί με πρωταρχικό σκοπό την προστασία του πληθυσμού από τους πειρατές, βρίσκονται σε δυσπρόσιτο σημείο στο εσωτερικό του νησιού και έχουν έντονα αιγαιοπελαγίτικο χρώμα. Κατά κανόνα απετέλεσαν τον πυρήνα μεταγενέστερου οικισμού (Χώρα). 
  Επίσης, συχνά η διάταξη των σπιτιών γύρω από τον πυρήνα είναι τέτοια ώστε να σχηματίζεται εξωτερικό τείχος.
  Παραδείγματα: Κάστρο της Αμοργού, Κάστρο Αστυπάλαιας.
  Σημειωτέον ότι και άλλα κάστρα σε άλλα μέρη αποκαλούνται «καστέλια» (π.χ. Φραγκοκάστελλο) χωρίς να ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία κάστρων.

• Μικρό Οχυρό

  Οχυρά και μικρά φρούρια χτισμένα τον 18ο και, κυρίως, τον 19ο αιώνα που φιλοξενούσαν μικρή στρατιωτική φρουρά. Προορίζονταν μόνο για στρατιωτική χρήση και συνήθως για φυλάκια. Επίσης, η οχύρωσή τους ήταν προσαρμοσμένη στη χρήση και την αντιμετώπιση πυροβόλων όπλων.
  Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι διάφοροι τούρκικοι Κουλέδες στην Κρήτη ή τα οχυρά της ελληνοτουρκικής μεθορίου σε Ήπειρο και Θεσσαλία.
  

• Καστρομοναστήρι

  Στην κατηγορία αυτή υπάγονται μοναστήρια (ή εκκλησίες) με οχυρωματικό περίβολο και έντονο φρουριακό χαρακτήρα καθώς και αμυντικοί πύργοι μοναστηριών.
  Είναι ενδιαφέρον ότι υπάρχουν πολλά ακόμα μοναστήρια με πύργους και επάλξεις, αλλά δεν συμπεριλαμβάνονται στον Καστρολόγο επειδή είναι σύγχρονες κατασκευές.

• Οχυρωμένος ναός

  Εκκλησίες που ενσωματώνουν φρουριακά χαρακτηριστικά ή που είχαν οχυρωματικό περίβολο.
  Ελάχιστα μνημεία αυτού του τύπου καταγράφονται μέχρι στιγμής στον Καστρολόγο, αλλά η περίπτωση αυτή δεν έχει ερευνηθεί πολύ διεξοδικά μέχρι τώρα.
  Παράδειγμα: Κοσμοσώτειρα Φερρών.

• Διατείχισμα

  Πρόκειται για ειδική κατηγορία οχυρώσεων που δεν είναι κλειστού τύπου, δεν περικλείουν δηλαδή ένα σημείο, απλά διαχωρίζουν δύο περιοχές. Είναι επιμήκη διαχωριστικά τείχη που φράσσουν ένα πέρασμα μεταξύ δύο φυσικών εμποδίων (δυο υψωμάτων, δυο ακτών κ.λπ.) σαν φρούρια με μία μόνο πλευρά.
  Παράδειγμα: Τείχισμα Χριστουπόλεως.
  

• Πύργος

  Μεμονωμένη οχυρωματική κατασκευή με σχετικά μεγάλο ύψος, που είναι είτε κατάλοιπο μιας μεγαλύτερης αμυντικής κατασκευής (π.χ. Λευκός Πύργος) ή ήταν εξαρχής αυτοτελής κατασκευή που χρησιμοποιήθηκε σαν προμαχώνας, παρατηρητήριο, κατοικία, οχυρό κ.λπ.

• Βίγλες

  Μικροί πύργοι που ήταν κατά κύριο λόγο παρατηρητήρια ή φρυκτωρίες ή απλές σκοπιές και φυλάκια. Η φρουρά τους ήταν το πολύ δύο άντρες.
  Οι βίγλες στο ιστολόγιο είναι όλες παράκτιες και ο βασικός τους ρόλος ήταν η έγκαιρη προειδοποίηση στις επιδρομές των πειρατών.
  Αρκετοί πύργοι στην ηπειρωτική Ελλάδα θα μπορούσαν επίσης να χαρακτηριστούν «βίγλες», αλλά το αποφεύγουμε επειδή ο ρόλος των πύργων στην ενδοχώρα δεν είναι πάντα σαφής και σπάνια ήταν μόνο βίγλες.
  

• Πυργόσπιτο

  Σχετικά μικρά κάστρα και πύργοι που χρησιμοποιήθηκαν πρωτίστως σαν κατοικίες τοπικών αρχόντων αλλά και σαν ιδιωτικά οχυρά.
  Το site δεν ασχολείται με πύργους των νεότερων χρόνων που ήταν βασικά κατοικίες, όπως οι πύργοι της Μάνης. Οι λίγοι πύργοι της Μάνης που συμπεριλαμβάνονται (από τους 800) είναι αυτοί που έχουν μια αξιομνημόνευτη πολεμική ιστορία ή ιδιαίτερα πυργόσχημα χαρακτηριστικά.
  

• Αρχαίος Πύργος

  Ελάχιστοι αρχαίοι πύργοι σώζονται στην Ελλάδα σε ικανοποιητικό ύψος. Κάποιοι από αυτούς χρησιμοποιήθηκαν και κατά το Μεσαίωνα, αν και περιέργως οι Φράγκοι και οι Βυζαντινοί σπάνια αξιοποίησαν αρχαίους πύργους για τις δικές τους οχυρώσεις. (Μια από τις εξαιρέσεις είναι ο πύργος της Θίσβης.) Για κάποιους άλλους υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστέψουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν και κατά το Μεσαίωνα χωρίς να είμαστε σίγουροι.
  Για τη μικρή αυτή ομάδα πύργων, που διατηρούνται σε κάποιο ύψος, που κατασκευάστηκαν κατά την αρχαιότητα και που ίσως να χρησιμοποιήθηκαν και αργότερα, έχουμε την κατηγορία «Αρχαίος Πύργος».
  Παράδειγμα: Πύργος Χειμμάρου.
  

• Καστροσπηλιά

  Σπηλαιοβάραθρα με μεγάλα ανοίγματα που οχυρώθηκαν για να χρησιμοποιηθούν σαν κρησφύγετα ή καταφύγια.
  Η ανθρώπινη κατοίκηση σε σπήλαια –σε όλο τον κόσμο– χρονολογείται από την Παλαιολιθική εποχή, αλλά σε αυτή την ιστοσελίδα εξετάζουμε περιπτώσεις όπου υπάρχει κάποια οχύρωση. Κατά κανόνα οι καστροσπηλιές στον Καστρολόγο είναι οχυρωμένες στους τελευταίου αιώνες της Τουρκοκρατίας σε αντικατάσταση ενδεχομένως παλιότερων κατασκευών. Στην Ελλάδα υπάρχουν και αρκετά σπηλαιομοναστήρια και σπηλαιοασκηταριά αλλά αυτά δεν είναι αντικείμενο του Καστρολόγου.
  Παράδειγμα: Καστροσπηλιά Τουρκοπαναγή.
  

• Ερείπια Κάστρου

  Όλα τα κάστρα στην Ελλάδα είναι λίγο-πολύ ερειπωμένα. Αλλά στην ειδική αυτή κατηγορία υπάγονται εκείνα από τα οποία δεν σώζεται σχεδόν τίποτα εκτός από λιθοσωρούς (κοινώς, μπάζα) και κάποια δυσδιάκριτα ερείπια σε χαμηλό ύψος.
  Γενικά εδώ συμπεριλαμβάνονται κάστρα που δεν έχουν πολλά στοιχεία που να θυμίζουν κάστρο παρόλο που μπορεί, μερικές φορές, να πρόκειται για ιστορικά κάστρα.
  Παράδειγμα: Κάστρο Μουχλίου.
  

• Κατεστραμμένος πύργος

  Σε αναλογία με την προηγούμενη περίπτωση, στην πλειοψηφία τους οι παλιοί πύργοι είναι μισογκρεμισμένοι και λίγο-πολύ ερειπωμένοι. Αλλά στην ειδική κατηγορία «Κατεστραμμένος πύργος» υπάγονται εκείνοι που είναι σχεδόν ολοσχερώς κατεστραμμένοι και σώζονται σε επίπεδο θεμελίων.
  Κρίθηκε απαραίτητο να θεσπίσουμε αυτήν την κατηγορία γιατί ο τίτλος «πύργος» για αυτές τις περιπτώσεις –όταν πρόκειται για λίγες σειρές δόμων– είναι παραπλανητικός και δημιουργεί θυμηδία.
  Παράδειγμα: Πύργος Ασπροπύργου.
  

• Ξηρολιθική Οχύρωση

  Στην κατηγορία αυτή ανήκουν κάστρα που είναι μάλλον πρόχειρες λιθοκατασκευές χωρίς συνδετικό κονίαμα και γι’ αυτό συνήθως διατηρούνται σε πολύ κακή κατάσταση. Στην Ελλάδα έχουμε υπολείμματα από πάρα πολλές τέτοιες κατασκευές που είναι δύσκολο να χρονολογηθούν αλλά η απουσία κονίαματος δείχνει ότι στην πλειοψηφία τους είναι αρχαίες κατασκευές. Στον Καστρολόγο συμπεριλαμβάνονται μόνο εκείνες για τις οποίες υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστεύουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν κατά τη Βυζαντινή περίοδο ή και αργότερα.
  Παράδειγμα: Κάστρο Γκύκλου.
  

• Φυσικό Οχυρό

  Στα περισσότερα κάστρα η θέση τους και η μορφολογία του εδάφους (απότομα βράχια, γκρεμοί, ποτάμια, υψόμετρο) ήταν παράγοντες που έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό και στην άμυνά τους, π.χ. Θερμήσι.
  Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες για διάφορους λόγους η προστασία από φυσικούς παράγοντες θεωρήθηκε επαρκής και γι’ αυτό οι πρόσθετες οχυρώσεις ήταν ελάχιστες. Αυτές οι περιπτώσεις κατηγοριοποιούνται εδώ ως «Φυσικά Οχυρά» και αφορούν συνήθως ευκαιριακά κάστρα που χρησιμοποιούνταν σαν καταφύγια από τον τοπικό πληθυσμό.
  Παράδειγμα: Κάστρο Πετρωτών.
  

Ιστορική Προέλευση

Τα κάστρα στο site κατατάσσονται κατά ιστορική προέλευση η οποία καθορίζεται από την εθνικότητα των κυριάρχων του κάστρου την εποχή που κτίστηκε ή την εποχή που έγιναν οι τελευταίες ριζικές τροποποιήσεις, δηλαδή τότε που το κάστρο πήρε τη μορφή με την οποία λίγο-πολύ σώζεται μέχρι σήμερα

• 

  Αρχαίο

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν πριν τον 3ο μ.Χ. αιώνα και τα οποία χρησιμοποιήθηκαν και κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια χωρίς όμως να υποστούν σημαντικές τροποποιήσεις.
• 

  Πρωτοβυζαντινό

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους Βυζαντινούς κατά τον 4ο και 5ο μ.Χ. αιώνα χωρίς να υποστούν σοβαρές τροποποιήσεις αργότερα.
• 

  Βυζαντινό

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους Βυζαντινούς μεταξύ 6ου και 12ου αιώνα (ο όρος θα μπορούσε να είναι και «Μεσοβυζαντινό»).
• 

  Υστεροβυζαντινό

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους Βυζαντινούς κατά τον 13ο, 14ο ή 15ο αιώνα.
• 

  Φράγκικο

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν, από του Φράγκους κατακτητές μετά την άλωση της Πόλης το 1204 και στη διάρκεια του 13ου και 14ου αιώνα, κυρίως.
• 

  Ενετικό

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν, από τους Βενετσιάνους (ή Ενετούς) κατά τις διάφορες φάσεις της Ενετοκρατίας, μεταξύ 13ου και 17ου αιώνα.
• 

  Ιωαννίτικο

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους ιππότες του τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ρόδου στα Δωδεκάνησα, τα περισσότερα κατά τον 14ο αιώνα.
• 

  Γενοβέζικο

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους Γενουάτες κυρίως κατά τον 14ο αιώνα.
• 

  Καταλανικό

  Κάστρα που χτίστηκαν από τους Καταλανούς της Καταλανικής Εταιρείας (που αργότερα έγιναν κύριοι του Δουκάτου των Αθηνών) κατά τον 14ο αιώνα σε Εύβοια και Στερεά Ελλάδα.

• Μεταβυζαντινό

  Οχυρώσεις που κατασκευάστηκαν από Έλληνες μετά την πτώση του Βυζαντίου, από τον 15ο μέχρι τον 17ο αιώνα. Στον Καστρολόγο, η κατηγορία αυτή αφορά βασικά καστρομοναστήρια ή πύργους μοναστηριών.

• Οθωμανικό

  Κάστρα που κατασκευάστηκαν η ανακατασκευάστηκαν από τους Τούρκους από τα τέλη του 15ου αιώνα μέχρι το 19ο αιώνα.

• Νεοελληνικό

  Πύργοι και οχυρώσεις που κατασκευάστηκαν από Έλληνες καπεταναίους, κοτζαμπάσηδες κλπ κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ή τα πρώτα χρόνια της Απελευθέρωσης.