Κάστρο σε χαμηλό ύψωμα με πυκνή βλάστηση βόρεια από το χωριό Βελίκα της Μεσσηνίας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Στη δυτική πλευρά του υψώματος ρέει ο ποταμός Βελίκας ενώ υπάρχει ένα ξηρόρεμα και από την ανατολική πλευρά. Το κάστρο επιτηρούσε τον μεσαιωνικό δρόμο που οδηγούσε από την πεδιάδα της Μεσσηνίας και την εύφορη περιοχή της Βουφράδας προς το Ναβαρίνο και γενικά προς τη χερσόνησο της Πυλίας.

Ο ποταμός Βελίκας, τα παλιά χρόνια, ήταν ένα σημαντικό κανάλι τροφοδοσίας. Κατά μήκος του υπήρχαν πολλοί νερόμυλοι, γέφυρες και κάστρα. Λίγο πιο πάνω από το κάστρο της Βελίκας υπάρχει το κάστρο του Ντεμπρίζ, σε παρόμοια θέση πάνω από τον ποταμό. Υπάρχουν και άλλα κάστρα γύρω από τον Βελίκα στα Διόδια και στην Πελεκενάδα.

To κάστρο επίσης εποπτεύει έναν εύφορο κάμπο που φτάνει μέχρι τη θάλασσα από την οποία απέχει 3 χιλιόμετρα. Η περιοχή ήταν πάντα σημαντική για την ελαιοπαραγωγή η οποία εκτινάχθηκε χάρη στα μέτρα που πήραν οι Ενετοί κατά την Α’ Ενετοκρατία.

Ιστορία

Το κάστρο είναι πρακτικά «άγνωστο». Δεν έχει μελετηθεί και έχουμε ελάχιστες πληροφορίες γι’ αυτό. Η αρχαιολογική υπηρεσία φαίνεται πως επισήμως το ανακάλυψε το 2007, αλλά το κάστρο παραμένει εξ όσων γνωρίζουμε «αδημοσίευτο».

Ο λόφος είναι χαμηλός αλλά κατάφυτος με πουρνάρια και αγριελιές, σε βαθμό που η πρόσβαση είναι αδύνατη. Για το λόγο αυτό, οι διαθέσιμες φωτογραφίες στην ιστοσελίδα είναι μόνο μακρινές λήψεις (από τον Γ.Κωστόπουλο) εκτός από τον κεντρικό/νότιο πύργο που είναι προσβάσιμος από ένα σχετικά ευδιάκριτο μονοπάτι.

Αν και άγνωστο για τους νεώτερους, το κάστρο επισημαίνεται ως «Παλαιόκαστρο» από τον Βρετανό περιηγητή Leake το 1830.

Το κάστρο βρίσκεται σε μια περιοχή που επί Φραγκοκρατίας, από τις αρχές του 13ου αιώνα μέχρι το τέλος του 15ου, είχε κέντρο το Avramio ή Lavramio (το σημερινό χωριό Αβραμιού, 3 χιλόμετρα βορειοανατολικά από το κάστρο). Η περιοχή Avramio ανήκε στους Ενετούς. Ήταν ένας ενετικός θύλακας περιβαλλόμενος από φέουδα του πριγκιπάτου της Αχαΐας και λιγάκι αποκομμένος από τα μεγάλα ενετικά κάστρα της Πυλίας (Κορώνη και Μεθώνη). Ο θύλακας Αβραμίου υπαγόταν από τα μέσα του 14ου αιώνα (και ίσως από πολύ νωρίτερα) στην Κορώνη.

Σε αυτήν την περίοδο της Α’ Ενετοκρατίας, οι Ενετοί δεν έκτισαν κάποια οχύρωση σε αυτόν τον θύλακα προφανώς επειδή αυτή ήταν η συμφωνία με τους Φράγκους. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όταν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας βρισκόταν υπό διάλυση, οι Ενετοί εκδήλωσαν την πρόθεση να χτίσουν ένα κάστρο στο Αβραμιό, αλλά τους το απαγόρευσε ο Πρίγκηψ της Αχαΐας Κεντυρίων Ζαχαρίας. Για να αναχαιτίσουν τις επεκτατικές διαθέσεις των Ενετών, οι Φράγκοι έχτισαν τότε το κάστρο Castemu (δεν σώζεται) στη Χάστεμη (σημερινή Λευκοχώρα), λίγο βόρεια από το Αβραμιό.

Το κάστρο της Βελίκας δεν έχει ταυτοποιηθεί σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο. Δεν φαίνεται να συμπεριλαμβάνεται σε κάποια από τις λίστες με τα κάστρα και τα φέουδα που υπήρχαν πριν τον 15ο αιώνα. Η περίπτωση να πρόκειται για κάποιο αταύτιστο φράγκικο κάστρο όπως το Castemu ή το Manticori δεν φαίνεται πολύ πιθανή. Ελαφρώς πιο πιθανή είναι η υπόθεση να πρόκειται για το κάστρο του Αβραμιού που ίσως να δημιούργησαν τελικά οι Ενετοί μετά το 1423 (όταν τον Πριγκιπάτο της Αχαΐας έπαψε πλέον να υπάρχει). Αλλά δεν υπάρχει κάποια ιστορική απόδειξη ότι εδώ ήταν το κάστρο του Αβραμιού ούτε αν πραγματικά υπήρξε κάστρο κοντά στο Αβραμιό.
Τέλος, μία άλλη λογικοφανής υπόθεση είναι πως πρόκειται για το κάστρο της Μόνιστας. Η Μόνιστα ήταν και αυτή ενετικός θύλακας δίπλα στο Αβραμιό που συνόρευε με το πριγκιπάτο. Η ταύτιση αυτή (που υποστηρίζει ο Γ. Μπίρης) δεν μπορεί να αποκλειστεί, αλλά δεν υπάρχουν ισχυρές αποδείξεις ότι η Μόνιστα ήταν πράγματι εδώ. Επίσης δεν είναι βέβαιο ότι η Μόνιστα –όπου κι αν βρισκόταν– είχε κάστρο κατά την Α΄Ενετοκρατία.

Επίσης είναι λίγο απίθανο να χτίστηκε αργότερα, επί Τουρκοκρατίας. Οι Οθωμανοί δεν είχαν κανένα λόγο να χτίσουν ένα ισχυρό οχυρό σε αυτό το σημείο που δεν συνόρευε με εχθρική περιοχή, δεν ήταν παραθαλάσσιο ούτε προστάτευε κάποιο οικισμό.

Μια πολύτιμη πληροφορία για τη χρονολόγηση του κάστρου παρατίθεται σε δημοσίευμα του 2008 της εφημερίδας ΘΑΡΡΟΣ της Μεσσηνίας από όπου πληροφορούμαστε ότι κάποιοι κυνηγοί θησαυρών που έψαξαν το κάστρο απογοητεύτηκαν επειδή το μόνο που βρήκαν ήταν κανονόμπαλες!

Οι μπάλες κανονιού σημαίνει ότι στο κάστρο υπήρχε κανόνι και μόνιμη στρατιωτική δύναμη, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ύπαρξη τυφεκιοθυρίδων στα τείχη (που φαίνονται στις φωτογραφίες) και λαμβάνοντας υπόψη ότι είναι απίθανο να είναι οθωμανικό ή φράγκικο, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κάστρο της Βελίκας δεν μπορεί παρά να είναι ενετική κατασκευή της B’ Ενετοκρατίας.

Η Β’ Ενετοκρατία διήρκεσε από το 1686 έως το 1715. Οι Ενετοί κατέλαβαν τότε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Στην περίοδο αυτή έκτισαν μερικά καινούργια οχυρά μερικά από τα οποία ήταν σπουδαία (όπως το Παλαμήδι) αλλά και αρκετά μικρότερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα νέα αυτά οχυρά ήταν συνήθως στην ενδοχώρα, σε αντίθεση με τη διαχρονική προτίμηση των Ενετών σε επιθαλάσσια κάστρα. Οι Ενετοί πρόβλεπαν ότι αργά ή γρήγορα οι Τούρκοι θα αντεπιτίθεντο από τη ξηρά, όπου είχαν το αριθμητικό πλεονέκτημα (όπως και συνέβη).

Ο λόγος για την οικοδόμηση οχυρού βορείως της Βελίκας είναι η γειτνίαση με την περιοχή της Πυλίας όπου επί αιώνες οι Ενετοί είχαν τα κάστρα της Κορώνης και της Μεθώνης, δυο από τα πιο σημαντικά κάστρα όχι μόνο του Μοριά αλλά όλου του Stato da Màr της Γαληνοτάτης. Φαίνεται ότι οι Ενετοί διέβλεπαν ότι δεν ήταν σε θέση να υπερασπιστούν τις κτήσεις τους σε όλο το Μοριά, αλλά ήλπιζαν να κρατήσουν μερικά “φιλέτα” όπως η Πυλία, όπου τον 16ο αιώνα είχε προστεθεί ένα ακόμα ισχυρό κάστρο, το Νιόκαστρο. Στα σύνορα της Πυλίας έχτισαν οχυρά όπως της Βελίκας ή του Πέρα ( και ενδεχομένως και κάποια άλλα) για να ενισχύσουν την περιφερειακή άμυνα, αλλά και να διασφαλίσουν τον ομαλό εφοδιασμό των μεγάλων κάστρων. Ειδικά για τη Βελίκα ίσως να έπαιξε ρόλο και το παλιό τους απωθημένο να αποκτήσουν κάστρο στο Αβραμιό.

Με βάση αυτό το σκεπτικό, το κάστρο της Βελίκας χτίστηκε πιθανότατα γύρω στο 1700. Οι Τούρκοι επέστρεψαν το 1715 και όπως συνέβη με αρκετά μικρά οχυρά της Β’ Ενετοκρατίας (π.χ. στα Όνεια), δεν χρησιμοποίησαν το κάστρο, το οποίο ερήμωσε, αχρηστεύθηκε και ξεχάστηκε.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Είναι βέβαιο ότι η βλάστηση κρύβει μεγάλο μέρος της οχύρωσης η οποία κατά τα φαινόμενα εκτείνεται σε όλο το μήκος του λόφου. Σήμερα, εξ αποστάσεως διακρίνουμε τα ερείπια ενός μεγάλου τετράγωνου πύργου στη νότια πλευρά του υψώματος και υπολείμματα τείχους ή πύργου ή κάποιου άλλου κτίσματος 50 μέτρα πιο βόρεια.

Οι αρχικές διαστάσεις του κάστρου ήταν περίπου 55✖25 μέτρα.

Όπως αναφέρθηκε, το μοναδικό προσβάσιμο σημείο είναι ο νότιος πύργος που μάλλον ήταν και ο κεντρικός του κάστρου. Ήταν ένας ογκώδης πύργος, οι αρχικές διαστάσεις του οποίου ήταν 9✖9,5μ. Το σωζόμενο ύψος του είναι περίπου 5μ. Το πάχος του τοίχου είναι 1,60μ.
Λίγο βόρεια από τον πύργο υπάρχει στο έδαφος ένα στρογγυλό άνοιγμα με διάμετρο περίπου 1,5μ και βάθος 1μ. Ίσως πρόκειται για κατάλοιπο κινστέρνας (υδατοδεξαμενής).

Πηγές