Tο κάστρο βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης της Καλαμάτας, σε χαμηλό βραχώδη λόφο επάνω από τον ποταμό Νέδοντα.

Η ίδρυσή του ανάγεται στη Βυζαντινή Περίοδο, ωστόσο η σημερινή του μορφή οφείλεται κυρίως στην ανοικοδόμησή του από το Φράγκο πρίγκιπα και ιδρυτή του πριγκιπάτου της Αχαΐας, Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουΐνο, στις αρχές του 13ου αιώνα.

---

Το Όνομα του Κάστρου

Κατά τον 6ο μ.Χ. αιώνα πάνω στα αρχαία ερείπια των ανακτόρων της πόλεως των Φαρών οι Χριστιανοί έκτισαν μια εκκλησία όπου υπήρχε μια εικόνα της Παναγίας που είχε μαύρα ωραία, «καλά» μάτια. Ήταν η Παναγιά η «Καλομάτα», που αργότερα έδωσε το όνομά της στην πόλη των Φαρών. (Αυτή είναι η επικρατέστερη θεωρία για το όνομα αλλά όχι η μόνη.)

Η πρώτη εμφάνιση του ονόματος Καλαμάτα υπάρχει σε ένα αγιολογικό κείμενο του 1142 που αφορούσε τον όσιο Νίκωνα τον «Μετανοείτε».
Με αυτό το όνομα αναφέρεται και στο Χρονικόν του Μορέως. Με αφομοίωση του όμικρον σε άλφα, προήλθε η ονομασία «Καλαμάτα», όπως λέγεται και σήμερα. Την εποχή του Όθωνα, η πόλη μετονομάσθηκε στο καθαρευουσιάνικο «ΚΑΛΑΜΑΙ» και χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να ξαναπάρει το κανονικό της όνομα, τις τελευταίες δεκαετίες.

---

Ιστορία

Η αρχαία ακρόπολη στο βράχο της Καλαμάτας δημιουργήθηκε περί το 1500 π.Χ. όταν ο μυθολογικός ήρωας από το Άργος Φάρις ίδρυσε εκεί μια νέα πόλη που ονομάστηκε Φαραί ή Φαρές.

Οι Φαρές αναφέρονται ως μία από τις επτά πόλεις που προσέφερε ο Αγαμέμνων στον Αχιλλέα, για να κατευνάσει το θυμό του. Η αρχαιολογική έρευνα έχει αποδείξει ότι η πόλη αυτή εντοπίζεται ακριβώς στο φρούριο της σημερινής Καλαμάτας και όχι στην ευρύτερη περιοχή.

Περί τον 8ο αιώνα π.Χ. η πόλη πέρασε στη κυριαρχία των Λακώνων όπου και παρέμεινε μέχρι το 369 π.Χ. Μετά τους Περσικούς πολέμους, όταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία ξεκίνησε επιθέσεις στα παράλια της Πελοποννήσου, οι Φαρές λεηλατήθηκαν από τον Κόνωνα και τον Πέρση σύμμαχό του Φαρνάβαζο. Αργότερα ο Επαμεινώνδας απελευθέρωσε την πόλη και την επέστρεψε στην κυριαρχία των Μεσσηνίων. Κατά την αρχαιότητα πάντως ήταν λιγότερο σημαντική πόλη από άλλες γειτονικές, όπως η Μεσσήνη και η Θουρία.

Τα διαθέσιμα στοιχεία για την ιστορία της κατά τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο και μέχρι το 10ο αιώνα μ.Χ. είναι ελάχιστα. Πιθανολογείται ότι, στα πλαίσια της αυτοκρατορικής αμυντικής πολιτικής εναντίον των επιδρομών των βαρβάρων στα Βαλκάνια μετά τον 6ο αιώνα, μετασχηματίστηκε σε καστροπολιτεία με ενίσχυση του πληθυσμού της από απειλούμενους οικισμούς.

Η πόλη έγινε σημαντική κατά τη Φραγκοκρατία. Μετά την Δ' Σταυροφορία και την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το κάστρο πέρασε στα χέρια των Φράγκων υπό τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη, ο οποίος σε συνεργασία με τον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο είχε καταβάλει την τελευταία αντίσταση των Βυζαντινών στη Μάχη του Κούνδουρου, το 1205. Οι υπερασπιστές του κάστρου της Καλαμάτας, που την εποχή εκείνη είχε μετατραπεί σε μοναστήρι, πρόβαλαν αντίσταση, αλλά τελικά παραδόθηκαν. Ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος (Geoffroi de Villehardouin) έλαβε σαν ανταμοιβή το φέουδο της Καλαμάτας, και όταν ο Σταμπλίτης πέθανε, έγινε με δόλο (παρεμποδίζοντας την εγκαιρη άφιξη του διαδόχου τού Σταμπλίτη) ηγεμόνας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Με το ριτζίστρο του 1209, η Καλαμάτα έγινε έδρα μιας από τις 12 αρχικές βαρονίες του Πριγκιπάτου.

Ο Βιλλεαρδουίνος έκανε το κάστρο της Καλαμάτας κατοικία του, ενώ επιδιόρθωσε το μέχρι τότε μικρό και ερειπωμένο κάστρο. Έτσι ξεκίνησε η οικονομική ανάπτυξη της πόλης.

Για την ιστορία, ο Γοδεφρείδος ήταν από την Καμπανία της Γαλλίας και στο Χρονικόν του Μορέως αναφέρεται σαν «μισὶρ Ντζεφρέ». Μετά το θάνατό του, το 1218, την εξουσία ανέλαβε ο γιος του Γοδεφρείδος Β΄ Βιλλεαρδουίνος, τον οποίο διαδέχθηκε ο αδερφός του Γουλιέλμος το 1246.

Ο Γουλιέλμος Β' Βιλλεαρδουίνος (Guillaume II de Villehardouin), είχε το παρατσούκλι «Καλαμάτας» επειδή είχε γεννηθεί στο κάστρο της Καλαμάτας. Ήταν αγαπητός στους Έλληνες επειδή ήταν εξαιρετικός κυβερνήτης, μιλούσε καλά Ελληνικά, είχε παντρευτεί Ελληνίδα και, ίσως, επειδή είχε πλακωθεί με την Καθολική Εκκλησία — για ένα διάστημα ήταν αφορισμένος από τον Πάπα επειδή είχε κατασχέσει κτήματα του Λατινικού κλήρου. Σύζυγός του (η 3η) ήταν Άννα Κομνηνή Δούκαινα (γνωστή στους Φράγκους ως Αγνή), θυγατέρα του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’.
Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του (1246-1278) το Πριγκιπάτο της Αχαΐας απέκτησε ισχύ και πλούτο, ενώ εκείνη ήταν η λαμπρότερη περίοδος της μεσαιωνικής Καλαμάτας. Μετά τον θάνατό του, το Πριγκιπάτο υπήχθη στο βασίλειο της Νάπολης και άρχισε να παρακμάζει.

Το 1293, εξεγέρθηκαν (για λόγους που δεν είναι σήμερα γνωστοί) οι Έλληνες και Σλάβοι αγρότες της Γιάννιτσας (σημ. Ελαιοχώρι Καλαμάτας) και 600 από αυτούς κατέλαβαν σε μια νυχτερινή καταδρομική επιχείρηση το κάστρο της Καλαμάτας. Στη συνέχεια ανακήρυξαν την πόλη κτήση του πιστού εν Χριστώ τω Θεώ Βασιλέως και αυτοκράτορος των Ρωμαίων Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου και απέκρουσαν με επιτυχία τις αντεπιθέσεις των Φράγκων υπό την ηγεσία του τότε Πρίγκιπα Αχαΐας Φλωρεντίου του Αινώ.
Αυτή η ενέργεια ήταν μια επαναστατική πράξη, πρωτόγνωρη για την εποχή.
Όμως η Βυζαντινή διοίκηση δεν έσπευσε να επωφεληθεί ούτε βοήθησε, κρατώντας επαμφοτερίζουσα στάση καθώς δεσμευόταν με συμφωνία ειρήνης με το Πριγκιπάτο (συμφωνία της Γλαρέντζας του 1290). Τελικά το κάστρο επεστράφη στους Φράγκους χάρη στη βοήθεια από τον Πρωτοαλογάτορα του Μυστρά Γεώργιο Σγουρομάλλη, ο οποίος τους καθοδήγησε στον διπλωματικό χειρισμό της υπόθεσης (πιθανότατα ήταν γασμούλος, δηλ. φραγκο-ελληνικής καταγωγής). Αργότερα ο Σγουρομάλλης τιμωρήθηκε από τους Βυζαντινούς που τον καθαίρεσαν από τα αξιώματά του.
Αυτό το ιστορικό επεισόδιο, που αφορά το κάστρο της Καλαμάτας, αποτέλεσε την κεντρική πλοκή στο μυθιστόρημα του Άγγελου Τερζάκη «Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ» (1945).

Το 1298 η πριγκίπισσα της Αχαΐας Ισαβέλλα Βιλλεαρδουίνου (η γνωστή Ιζαμπώ, που είχε παντρευτεί τον Φλωρέντιο του Αινώ) αρραβώνιασε την κόρη της Ματθίλδη του Αινώ με τον δούκα Αθηνών Γκυ Β’ ντε Λα Ρος. Η Ματθίλδη, πιο γνωστή με το υποκοριστικό Μαχώ, ήταν τότε μόλις 5 ετών. Ο γάμος, παρά τις αντιρρήσεις του βασιλέα της Νάπολης, εγκρίθηκε από τον Πάπα το 1299. Ο γαμπρός πήρε για προίκα την καστελλανία Καλαμάτας. Έτσι για τα επόμενα 10 χρόνια το κάστρο Καλαμάτας υπαγόταν στο Δουκάτο των Αθηνών.

Ο Γκυ Β’ ντε Λα Ρος ήταν εξαίρετος και λαοφιλής ηγεμόνας και περνούσε μεγάλο μέρος του χρόνου του στην Καλαμάτα. Ατυχώς, πέθανε νέος το 1308 και το κάστρο επέστρεψε στη δικαιοδοσία του Πριγκιπάτου της Αχαΐας.

Στο μεταξύ, από το 1307 η Ισαβέλλα Βιλλεαρδουίνου είχε απογυμνωθεί από τα δικαιώματά της στον θρόνο του Πριγκιπάτου, επειδή είχε κάνει τρίτο γάμο χωρίς την έγκριση του βασιλέα της Νάπολης. Όμως το 1318 η κόρη της Μαχώ (Ματθίλδη του Αινώ) βρέθηκε μετά από πολλές διπλωματικές και δυναστικές καραμπόλες (που δεν είναι της παρούσης) να έχει αυτή τα δικαιώματα του Πριγκιπάτου. Το 1322 όμως τα έχασε –κι αυτή– λόγω μη εγκριθέντος γάμου, και με αυτόν τον τρόπο έσβησε οριστικά η δυναστεία των Βιλλεαρδουίνων, που το «πατρικό» τους ήταν, τρόπον τινά, το κάστρο της Καλαμάτας.

Μετά το 1322, το κάστρο διαφέντευαν διάφοροι άλλοι Φράγκοι βαρόνοι που ανήκαν στη σφαίρα επιρροής του Οίκου των Ανζού και ήταν υπήκοοι του Βασιλείου της Νάπολης. Το 1333, Πρίγκιπας της Αχαΐας έγινε ο ανήλικος πρίγκιπας Ροβέρτος του Τάραντα, γιος του βασιλέα της Νάπολης.

Το 1370, στο τέλος μιας αιματηρής δυναστικής διαμάχης για τον θρόνο του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, η Μαρία των Βουρβώνων, χήρα του Ροβέρτου του Τάραντα, παραχώρησε τα δικαιώματά της στον θρόνο της Αχαΐας στον κουνιάδο της Φίλιππο Β’ του Τάραντα με αντάλλαγμα 6,000 φιορίνια ετησίως. Στο πλαίσιο της συμφωνίας, η Μαρία των Βουρβώνων απέδωσε στον Φίλιππο όλα τα κάστρα της εκτός από ένα: το κάστρο της Καλαμάτας, το οποίο το κράτησε για τον εαυτό της παραμένοντας υπήκοος του βασιλείου της Νάπολης.

Το 1381 ή το 1382, το κάστρο το άρπαξαν οι Ναβαρέζοι ιππότες (της μισθοφορικής Εταιρείας των Ναβαρραίων) του Πέτρου ντε Σαν Σουπεράνο. Οι Ναβαρέζοι είχαν αρχικά έδρα τους το γειτονικό κάστρο της Ανδρούσας και σταδιακά πήραν τον έλεγχο ολόκληρου του Πριγκιπάτου.
Το 1396 το κάστρο κυριεύτηκε για λίγο από τους Τούρκους του αιμοβόρου στρατηγού Γαζή Αχμέτ Εβρενός σε μια από τις ληστρικές επιδρομές των Οθωμανών στην Πελοπόννησο.

Οι Βυζαντινοί του Δεσποτάτου του Μυστρά έγιναν κύριοι του κάστρου της Καλαμάτας το 1410. Το κράτησαν μέχρι το 1458, οπότε το κυρίευσαν οι Οθωμανοί Τούρκοι υπό τον Μωάμεθ Β' τον Πορθητή (στην πρώτη από τις δύο εκστρατείες του Πορθητή στην Πελοπόννησο). Οι Τούρκοι δεν το κράτησαν τότε και το κάστρο παρέμεινε σε ελληνικά χέρια, και συγκεκριμένα στη δικαιοδοσία του Θωμά Παλαιολόγου (ενός εκ των δύο αδερφών που κυβερνούσαν τον Μυστρά). Ο σουλτάνος Μωάμεθ εξεστράτευσε ξανά στον Μοριά το 1460 και αυτή τη φορά έδιωξε οριστικά τους Παλαιολόγους κυριεύοντας όλα τα βυζαντινά κάστρα, μεταξύ αυτών και της Καλαμάτας.

Από την αρχή του Α’ Ενετοτουρκικού πολέμου (1463-1479), οι Ενετοί (για τους οποίους η ΝΔ Μεσσηνία με τα κάστρα της ήταν στρατηγικής σημασίας) κατέλαβαν το κάστρο της Καλαμάτας και το κράτησαν μέχρι το τέλος του πολέμου.
Το 1481 ο σαντζάκμπεης του Αυλώνα Γεντίκ Αχμέτ που είχε σταλεί στον Μοριά να πολεμήσει τον Κροκόδειλο Κλαδά, έστειλε ένα απόσπασμα 1000 ιππέων να καταλάβει την Καλαμάτα, και αυτό σήμανε την έναρξη της Α’
Τουρκοκρατίας για την πόλη.

Από τους Χωρογραφικούς πίνακες του Hopf, με τις λίστες με τα φράγκικα κάστρα, έχουμε τα εξής δεδομένα για το κάστρο Καλαμάτας:
— Σύμφωνα με τη λίστα του 1377, ανήκει στη βασίλισσα της Νάπολης Ιωάννα Α’
— Στη λίστα του 1391 ανήκει στον Le vicaire, δηλ. στον Ναβαρέζο βάιλο Πέτρο του Σαν Σουπεράνο.
— Στη λίστα του 1463 εμφανίζεται ανάμεσα στα κάστρα που απέκτησαν οι Ενετοί εκείνη τη χρονιά.
— Στη λίστα του 1467 εμφανίζεται ακόμα ως ενετικό κάστρο, αλλά κατεστραμμένο (rovinato)
Από τη λίστα Μουστοξύδη με τα ενετικά κάστρα του 1471 περιέργως απουσιάζει είτε επειδή ήταν εντελώς κατεστραμμένο είτε επειδή είχε καταληφθεί (προσωρινά;) από τους Τούρκους.

Το 1659, ένας ενετικός στόλος από 10 γαλέρες υπό τον Φραγκίσκο Μοροζίνι ήταν αγκυροβολημένος στις Κιτριές. Εκεί ο Μοροζίνι δέχθηκε αντιπροσωπεία Ελλήνων που ζήτησε τη βοήθειά του εναντίον των Τούρκων. Ο Μοροζίνι έστειλε ένα απόσπασμα με επικεφαλής τον ιππότη De Gremonville, που με τη βοήθεια μεγάλου αριθμού Μανιατών πολιόρκησε το κάστρο της Καλαμάτας και το κατέλαβε. Ακολούθησε σφαγή Τούρκων και λεηλασία. Η κατάσταση αυτή δεν κράτησε πολύ, καθώς οι Ενετοί μετά από λίγο αποχώρησαν (με πολλά λάφυρα) και οι Τούρκοι επέστρεψαν στο κάστρο.

Ο Μοροζίνι επέστρεψε στην περιοχή με την έναρξη του 6ου Ενετοτουρκικού πολέμου (1684-1699). Τον Σεπτέμβριο του 1685, μετά την κατάληψη της Κορώνης, ο στρατός του αποβιβάστηκε στην Καλαμάτα και με τη βοήθεια 1500 Μανιατών κατέλαβε μετά από σκληρή μάχη την πόλη. Οι Τούρκοι υποχώρησαν στο κάστρο, αλλά κρίνοντας ότι θα ήταν αδύνατο να αντισταθούν στα πυροβόλα του Μοροζίνι, το εγκατέλειψαν.

Το επόμενο διάστημα, οι νικητές γκρέμισαν ό,τι ήταν ακόμα όρθιο από τα φράγκικα τείχη καθώς κρίθηκε ότι δεν ήταν πλέον κατάλληλα για την εποχή των πυροβόλων όπλων. Αργότερα πάντως οι Ενετοί έκαναν κάποιες επισκευές και το επέκτειναν κτίζοντας το δεύτερο διάζωμα χωρίς να παραλείψουν να τοποθετήσουν τον Λέοντα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας στην πύλη.

Το κάστρο το ανακατέλαβε για λογαριασμό των Τούρκων ο Δαλμάτ Αγάς το 1715. Ήδη οι Βενετοί είχαν χάσει τις περισσότερες κτήσεις τους στην Πελοπόννησο (Ναύπλιο κ.λπ.).

Στη διάρκεια του 18ου αιώνα το κάστρο έχασε τη στρατηγική σημασία του, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα φαίνεται πως ήταν ήδη εγκαταλειμμένο.

Το σημαντικότερο γεγονός της μακρόχρονης ιστορίας της πόλης είναι η απελευθέρωσή της από τους Τούρκους στις 23 Μαρτίου του 1821. Την ημέρα εκείνη ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Παπαφλέσσας και άλλοι μπήκαν μέσα στην πόλη και την απελευθέρωσαν. Αυτή ήταν ουσιαστικά η πρώτη πράξη της Επανάστασης του ‘21.

Στα 1825, το κάστρο υπέστη μεγάλες καταστροφές από το στρατό του Ιμπραήμ.

Στις αρχές του 20ου αιώνα ο χώρος του κάστρου διαμορφώθηκε σε αλσύλλιο, με κιόσκια και πλακόστρωτα μονοπάτια. Στο δυτικό τμήμα του άνω περιβόλου ανεγέρθηκε, το 1950, αναψυκτήριο που λειτουργούσε έως τη δεκαετία του 1980, ενώ στον κάτω περίβολο έχει κατασκευαστεί αμφιθέατρο για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Ο χώρος του κάστρου χρησίμευσε για τη στρατοπέδευση Ιταλικών δυνάμεων στον ‘Β Παγκόσμιο πόλεμο. Οι Ιταλοί εγκατέστησαν αντιαεροπορικά πυροβόλα και κατασκεύασαν κάποιες οχυρώσεις.

Στο σεισμό του 1986 το κάστρο υπέστη σοβαρές ζημιές και κατέστη μη προσβάσιμο. Το μνημείο έγινε και πάλι επισκέψιμο το 2009, μετά από εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης.

---

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο καταλαμβάνει μια έκταση 13 περίπου στρεμμάτων εντός οχυρωματικού περιβόλου με περίμετρο 500 μέτρων.
Το σχετικά μεγάλο μέγεθος δείχνει ότι δεν ήταν ένα απλό φρούριο, αλλά μια μικρή καστροπολιτεία που κάποια εποχή περιλάμβανε και κατοικίες.

Το μνημείο έχει την τυπική μορφή ενός βυζαντινού κάστρου: στο πιο απόκρημνο σημείο του, στην κορυφή του λόφου, υψώνεται ένας ακρόπυργος με θολοσκέπαστη δεξαμενή νερού, όπου έχουν εντοπιστεί και λείψανα ναού.

Ένας εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος περιβάλλει την κορυφή του λόφου, ενώ ένας δεύτερος, ευρύτερος περίβολος προστατεύει μια μεγαλύτερη περιοχή στην πιο προσιτή και ευάλωτη ανατολική πλευρά.

Τα τείχη είναι κατακόρυφα, ακολουθούν τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους και δεν σώζονται οι επάλξεις τους.

Μετατροπές στο κάστρο έγιναν και από τους Ενετούς που κατέλαβαν την πόλη από το 1685 μέχρι το 1715 (Β΄ Ενετοκρατία). Στη φάση αυτή ανάγεται η ανακατασκευή της πύλης της ανατολικής πλευράς. Πάνω από τη θύρα εισόδου βρίσκεται εντοιχισμένο το ανάγλυφο του Λέοντα του Αγίου Μάρκου, μαρτυρία για τις επεμβάσεις των Ενετών.

Για να έχουμε μια ιδέα για τη μορφή του κάστρου επί Τουρκοκρατίας, μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες από την αφήγηση του Τούρκου περιηγητή του 17ου αιώνα Εβλιγιά Τσελεμπή, ο οποίος είχε επισκεφτεί την Καλαμάτα το 1668:

«Μετά την κατάληψη [του 1460] το κάστρο γκρεμίστηκε σε μερικά σημεία. Αργότερα η πόλη ξαναχτίστηκε για να προστατευτεί από τους απίστους της Μάνης κατ’ εντολήν του Κιοπρουλή Μεχμέτ Πασά, την εποχή του Σουλτάνου Μωάμεθ Δ’ [1648-1687]. Είναι χάσι του καπουδάν πασά [του αρχιναυάρχου] και ανήκει στο σαντζάκι του Μυστρά. Ο μπέης ασκεί τα καθήκοντά του με τη βοήθεια 100 στρατιωτών. Είναι καζάς με βαθμό εκατόν πενήντα άσπρα. Δεν υπάρχει κετχουνταγιερής, σερντάρης των γενίτσαρων κι άλλοι αξιωματούχοι, παρά μόνον μιζανχαρίρ εμίνης, μπατζντάρης, φρούραρχος και 300 φρουροί.
[...]
Το κάστρο είναι χτισμένο πάνω σ’ ένα μυτερό βράχο κι έχει περιφέρεια 600 βήματα. Μέσα του βρίσκονται 24 σπίτια με σκεπές από κεραμίδι και σχιστόλιθο και το τζαμί του Μωάμεθ Δ’, στις μέρες μας χωρίς μιναρέ. Η σιδερένια πύλη του βλέπει προς την ανατολή. Το κάστρο προφυλάγεται από 15 κανόνια [τύπου] κολομπόρνε και σαχί. Το εσωτερικό φρούριο που περιβάλλεται από το μεγάλο κάστρο είναι ένα μακρόστενο οχυρό νεότερης κατασκευής, πάνω σε μικρό βράχο. Εδώ βρίσκονται τα 30 κεραμοσκέπαστα σπίτια των στρατιωτών. Η σιδερένια πύλη του βλέπει προς τα δυτικά. Δεν έχει τάφρο. Οι πολεμίστρες και οι προμαχώνες είναι πάμπολλοι.»

---

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

H κατάληψη του κάστρου της Καλαμάτας από τους Φράγκους το 1205, όπως το αφηγείται το Χρονικόν του Μορέως:

Επί της αυρίου εμίσσεψαν, στην Καλομάταν ήλθαν.
Το κάστρον ηύραν αχαμνόν, ως μοναστήριν το είχαν·
το σώσει το επολέμησαν, από σπαθίου το απήραν.
Με συμφωνίες το έδωκαν κ᾿ εκείνοι ωσάν κ᾿ οι άλλοι.

---

Πρώτη δημοσίευση στον Καστρολόγο:	Ιούλιος 2012
Τελευταία ενημέρωση κειμένου/πληροφοριών:	Νοέμβριος 2024
Τελευταία προσθήκη οπτικού υλικού	Απρίλιος 2023

---

Πηγές