Τμήματα οχυρωματικού περιβόλου και κατάλοιπα κτισμάτων σε ύψωμα στην ανατολική πλευρά του ορεινού συγκροτήματος του Αραχναίου στην Αργολίδα. Πρόκειται πιθανότατα για τον μεσαιωνικό οικισμό Ligorio, δηλαδή το Παλαιό Λυγουριό.

Ιστορία

Η κωμόπολη Λυγουριό (ή Λιγουριό) βρίσκεται στην ενδοχώρα της Αργολίδας, στους πρόποδες του Αραχναίου όρους μεταξύ Ναυπλίου και Επιδαύρου.

Το Λυγουριό είναι κοντά στη θέση της αρχαίας πόλης Λήσσα (την αναφέρει ο Παυσανίας) που ήταν πάνω στο δρόμο που οδηγούσε στην αρχαία Επίδαυρο και στο Ιερό του Ασκληπιού. Γενικά στην περιοχή αφθονούν αρχαιολογικά ευρήματα και μνημεία από διάφορες εποχές, αρχίζοντας από τη μυκηναϊκή περίοδο και συνεχίζοντας με την αρχαία κλασσική εποχή, μέχρι τον Μεσαίωνα και τα νεώτερα χρόνια.
Κατά τη βυζαντινή περίοδο, το μέρος πρέπει να ήταν σχετικά ανεπτυγμένο και πυκνοκατοικημένο. Αυτό είναι πρόδηλο από το γεγονός ότι στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πενήντα βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί μεταξύ των οποίων επτά ερειπωμένες πρωτοχριστιανικές εκκλησίες (δηλαδή της πρώιμης Βυζαντινής περιόδου). Όμως κατά τον Μεσαίωνα, το οικιστικό κέντρο δεν βρισκόταν στο σημείο όπου είναι το σημερινό Λυγουριό, αλλά στον συγκεκριμένο λόφο 4,5 χλμ ΒΑ του σημερινού χωριού.

Το Παλαιό Λυγουριό ή Παλυγουριό ίσως βρισκόταν στον λόφο αυτό από την αρχή της Βυζαντινής περιόδου, αλλά την πρώτη γραπτή αναφορά από ιστορικές πηγές την έχουμε μόλις τον 14ο αιώνα. Συγκεκριμένα στη λίστα με τα φέουδα του 1377 σημειώνεται το Ligorio σαν ένα από τα κάστρα που ανήκαν στην Καστελλανία της Κορίνθου και στον “Gran Senescallo” (που σημαίνει “Μεγάλος Στρατάρχης”). Φαίνεται πως το Παλυγουριό ήταν ένα από τα κάστρα που απονεμήθηκαν στον Φλωρεντίνο Νικολό Ατσαγιόλι (Nicolo Acciaiuoli). Ο Ατσαγιόλι ήταν έμπορος και στρατιωτικός από τη Φλωρεντία που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη διευθέτηση της διένεξης γύρω από τη διαδοχή στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας, και για τις υπηρεσίες του έγινε Βάιλος του Πριγκιπάτου και έλαβε ως δώρο κάποια κάστρα. Από το 1342 του είχε δοθεί το κάστρο της Πιάδας, ενώ το 1358 πήρε και τα υπόλοιπα κάστρα της Καστελλανίας της Κορίνθου. (Ο Gran Senescallo του καταλόγου του 1377 είναι ο Νικολό Ατσαγιόλι, παρόλο που πέθανε το 1375). Οι Ατσαγιόλι έμειναν επικυρίαρχοι στην Αργολίδα για έναν αιώνα περίπου και μάλιστα, επειδή από το 1385 ο Νέριο Ατζαγιόλι έγινε Δούκας των Αθηνών εκτοπίζοντας τους Καταλανούς, το Παλυγουριό ήταν μέρος του Δουκάτου των Αθηνών.

Το 1451 η περιοχή παραχωρήθηκε από τους Ατσαγιόλι στους Ενετούς. Αυτή η πρώτη Ενετική περίοδος κράτησε λίγο, καθώς το 1463 η Αργολίδα ολόκληρη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς στην αρχή του Πρώτου Ενετοτουρκικού πολέμου (1463-1479). Οι Ενετοί επέστρεψαν για ένα σύντομο διάστημα κατά την Β’ Ενετοκρατία στο τέλος του 17ου αιώνα.

Μπορεί η περιοχή να ανήκε τον 15ο αιώνα στο κρατίδιο των Ατσαγιόλι αλλά ο γαιοκτήμονας/φεουδάρχης στην περιοχή του Παλυγουριού ήταν Καταλανός. Η μετάβαση της επικυριαρχίας στους Βενετσιάνους το 1451 εξιστορείται στο έργο του ιστορικού W. Miller (1908) και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Παλυγουριό.
Η ιστορία έχει ως εξής:
Το 1451 ο Δούκας των Αθηνών Αντώνιος Α’ παραχώρησε την Αίγινα και μέρος της Αργολίδας στους Ενετούς μετά το θάνατο του γαμπρού του Αντωνέλλου Καοπένα ο οποίος πέθανε άκληρος και ήταν ο τελευταίος Καταλανός κυβερνήτης της Αίγινας. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε την αντίδραση του Αρνά Καοπένα, θείου του Αντωνέλλου, ο οποίος ήταν ιδιοκτήτης γαιών στο Παλυγουριό και ο οποίος ήγειρε αξιώσεις για να αποδοθεί σε αυτόν η ηγεμονία του Αντωνέλλου. Η Βενετία δεν το δέχθηκε, αλλά για να μην μπλέξει με διεκδικήσεις, έδωσε σαν αποζημίωση μια ισόβια σύνταξη στον Αρνά και επιπλέον τον διόρισε ρέκτορα (rettore) δηλαδή διοικητή των Ενετικών κτήσεων σε Αίγινα και Αργολίδα. Με άλλα λόγια ο Αρνάς ξεκινώντας από κτηματίας του Παλυγουριού εξελίχθηκε σε σημαντική προσωπικότητα της εποχής (μέσα του 15ου αιώνα). Μάλιστα, μέχρι σήμερα το τοπωνύμιο του οροπεδίου βορείως της κορυφογραμμής του Αραχναίου και δυτικά του κάστρου του Παλυγουριού είναι «Αρνάς»!

Επιμένουμε σε αυτήν την ιστορία με τον Αρνά, επειδή πολύ πιθανόν να επηρέασε την ονοματολογία του Λιγουριού. Πιστεύουμε ότι το Ligorio που καταγράφεται μόνο το 1377, αναφέρεται σε λίστες των κάστρων του επόμενου αιώνα με άλλο όνομα: σαν Arna villa στη λίστα του 1463 και σαν Arnavilla στη λίστα του 1471. (Σε αμφότερες τις περιπτώσεις σημειώνεται ως ενετική κτήση, αλλά προφανώς ήταν ενετική κτήση μόνο «στα χαρτιά» καθώς είχαν επέλθει ήδη οι Οθωμανοί...)

Οι λόγοι που υποστηρίζουν αυτήν την ταύτιση είναι οι εξής:
1) Είναι πολύ περίεργο που το Λυγουριό εξαφανίζεται από τις λίστες του 15ου αιώνα παρόλο που η μεταγενέστερη ιστορία δείχνει ότι συνέχισε να είναι αξιομνημόνευτο μέρος (άρα πρέπει να παρέμεινε στις λίστες με εναλλακτική ονομασία).
2) Ο Αρνάς ως τοπωνύμιο της περιοχής και ως προσωπικότητα της περιοχής δικαιολογεί πλήρως την ύπαρξη πολίσματος με αυτό το όνομα. (το γεγονός ότι το όνομα δεν επέζησε μάλλον οφείλεται ότι ξεχάστηκε ο Αρνάς ή ότι ήταν ένα όνομα που χρησιμοποίησαν μόνο οι Ενετοί και δεν έπιασε τοπικά)
3) Το χωριό Άρνα Λακωνίας με το οποίο κατά κανόνα ταυτίζεται η μεσαιωνική Arnavilla είναι μεν ένα ωραιότατο ορεινό χωριό, αλλά δεν υπάρχει καμιά άλλη αναφορά της Λακωνικής Άρνας στην ιστορία των Φράγκων εν Ελλάδι. Εξάλλου ένα «Παλιόκαστρο» που βρίσκεται σε ύψωμα κοντά στην Άρνα είναι αγνώστου εποχής, μάλλον Ελληνιστικό. Η άποψη λοιπόν ότι η Λακωνική Άρνα είναι η Arnavilla δεν υποστηρίζεται από γεγονότα και ευρήματα.
4) H Arna villa δεν εμφανίζεται πριν το 1463 επειδή ο Αρνάς έρχεται στο προσκήνιο μόλις το 1451.

Γι’ αυτό λοιπόν πιστεύουμε ότι η Arnavilla του 15ου αιώνα μπορεί να είναι το Παλαιό Λυγουριό. Πρέπει να επισημάνουμε πως η ταύτιση αυτή δεν έχει προταθεί από κανένα μελετητή εξ όσων γνωρίζουμε. Για πρώτη φορά εμφανίζεται εδώ, στον Καστρολόγο. Και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και τεκμηρίωση για να βεβαιωθούμε.

Ανεξάρτητα από το αν η Arnavilla ήταν το Παλυγουριό ή όχι, το όνομα δεν επικράτησε. Από τον 16ο αιώνα πληθαίνουν οι μαρτυρίες για την ύπαρξη οικισμού με το όνομα «Λυγουριό» σε διάφορες παραλλαγές. Έτσι, σε οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 1520-1566, του 1645 και του 1718 το χωριό καταγράφεται ως Λυγκουριός ή Λικούρι, ενώ σε βενετικό έγγραφο του 1542 απαντάται το επώνυμο Liguriatis da Napoli di Romania.

Πάντως ας σημειώσουμε εδώ ότι και για το όνομα «Λυγουριό» δεν ξέρουμε πώς προέκυψε ούτε ποια είναι η ετυμολογία του. Υπάρχουν κάποιες θεωρίες αλλά καμιά τους δεν είναι αρκετά πειστική.

Δεν είναι γνωστό πότε εγκαταλείφθηκε το Παλιό Λυγουριό ούτε είναι γνωστό γιατί εγκαταλείφθηκε. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι στο ενετικό κτηματολόγιο της περιοχής Λυγουριού του 1704 σημειώνεται ο οικισμός Villa Ligoriò στη σημερινή θέση του χωριού ενώ στα βόρεια σημειώνεται το τοπωνύμιο Paleò Ligoriò δίχως ενδείξεις οικισμού (νοτιοδυτικά σημειώνεται ο οικισμός villa Bulmeti). Αυτό σημαίνει ότι κατά τη Β’ Ενετοκρατία (1685-1715) υπήρχε ήδη το καινούργιο Λυγουριό στη σημερινή του θέση, ενώ το Παλιό Λυγουριό ήταν ήδη εγκαταλειμμένο. Άρα το Παλιό Λυγουριό πρέπει να ερήμωσε κάποια στιγμή στην πρώτη Τουρκοκρατία, μάλλον περί τον 16ο αιώνα.
Οι λόγοι είναι απλοί και είναι ίδιοι με τους λόγους που ερήμωσαν και άλλα μεσαιωνικά κάστρα μετά την οθωμανική κατάκτηση: Πρώτον, οι Τούρκοι δεν ευνοούσαν την παραμονή χριστιανικού πληθυσμού σε οχυρές θέσεις και, δεύτερον, οι ίδιοι οι κάτοικοι προτιμούσαν να αφήσουν τα κακοτράχαλα βουνά και να εγκατασταθούν σιγά-σιγά σε πιο φιλόξενα μέρη, αφού εξέλιπε ο μεγάλος κίνδυνος ληστρικών επιδρομών (δεδομένου ότι οι βάρβαροι επιδρομείς είχαν επικρατήσει πλέον και είχαν γίνει καθεστώς).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Στη δυτική πλευρά, που είναι και το ψηλότερο σημείο, σώζονται ερείπια πυργοδεξαμενής (πύργος που το ισόγειό του ήταν κινστέρνα) όπου έχει χρησιμοποιηθεί –ως συνδετικό υλικό και ως επίχρισμα– ασβεστοκονίαμα.

Η περίμετρος του του κάστρου είναι περίπου 500 μέτρα και σχεδόν σε όλο το μήκος της είναι ορατά ίχνη τειχών (ακόμα και στα πιο απόκρημνα σημεία). Βέβαια τα τείχη σώζονται σε πολύ χαμηλό ύψος, κατά μέσο όρο περί το ένα μέτρο.

Το ψηλότερο τμήμα του τείχους που σώζεται βρίσκεται στην βόρεια πλευρά και το ύψος του φτάνει τα 4 μέτρα. Στην ανατολική πλευρά που πιθανότατα ήταν και η είσοδος του κάστρου σώζονται ίχνη δύο πύργων. Στην τοιχοποιία του των πύργων και των τειχών είναι εμφανής η χρήση ασβεστοκονιάματος αλλά και η χρήση κεραμιδιών (που χρησιμοποιούνταν σαν συνδετικό υλικό).

Εντός των τειχών υπάρχουν πολλοί λιθοσωροί που είναι υπολείμματα από διάφορα κτίσματα.

Αξίζει να αναφέρουμε είναι ότι στο σημείο της επαρχιακής οδού Λυγουριού-Νέας Επιδαύρου που στρίβουμε για να πάμε στο κάστρο υπάρχει σε καλή κατάσταση ο βυζαντινός ναός του Αγ.Ιωάννη του Θεολόγου του 13ου αιώνο και ψηλότερα από το κάστρο, η Παναγιά Χρυσοσπηλιώτισσα σφηνωμένη σε κάθετο βράχο του Αραχναίου.

με κόκκινο το περίγραμμα του κάστρου και με μπλε η υδατοδεξαμενή

Πηγές