Ένα σχετικά καλοδιατηρημένο και όμορφο κάστρο στα όρια μεταξύ Αργολίδας και Κορινθίας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το Αγιονόρι βρίσκεται πάνω στην αρχαία οδό «Κοντοπορεία», που ήταν μια εναλλακτική ορεινή διαδρομή από τον Ισθμό της Κορίνθου προς την Αργολίδα.

Η Κοντοπορεία αναφέρεται από τον Ξενοφώντα και από δύο συγγραφείς των Ρωμαϊκών χρόνων, τον Πολύβιο και τον Αθήναιο. Η διαδρομή είχε κίνηση κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή, επειδή εκεί κοντά βρισκόταν η αρχαία Τενέα, πόλη που ήκμασε μετά την καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους (146 π.Χ.). Το πέρασμα συνέχισε να χρησιμοποιείται και κατά τη Βυζαντινή Περίοδο, όταν η Τενέα δεν υπήρχε πλέον.

Η κλεισούρα της Κοντοπορείας προστατευόταν από δύο φρούρια: το Αγιονόρι και το Καστράκι Αμπιδίτσας.

Το κάστρο έχει οπτική επαφή με πολλά κάστρα της Αργολιδοκορινθίας, παρ’ ό,τι είναι μέσα σε κλεισούρα.

Το Όνομα του Κάστρου

Μια από τις θεωρίες για την προέλευση της ονομασίας «Αγιονόρι» είναι ότι στην περιοχή εγκαταστάθηκαν μοναχοί από το Άγιο Όρος, γεγονός που εξηγεί και τον μεγάλο αριθμό εκκλησιών γύρω από το κάστρο.
Όμως δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ισχύει κάτι τέτοιο.

Ξέρουμε ότι τον 11ο αιώνα μαρτυρείται η ονομασία Ενόριον, που μάλλον αφορά τον συγκεκριμένο οικισμό. Η ονομασία παραπέμπει σε όριο, και, πράγματι, το Αγιονόρι είναι στο όριο μεταξύ Κορινθίας και Αργολίδας. Ίσως μετά από αιώνες το Ενόριον να εξελίχθηκε, επί το θεοσεβέστερον, σε Αγιονόριον.

Μια άλλη θεωρία είναι ότι επειδή στην περιοχή υπήρχαν πάρα πολλές εκκλησίες που θύμιζαν μοναστική πολιτεία, να πήρε το όνομα Άγιον Όρος. Έτσι αποκαλείται και στο Χρονικόν του Μορέως. Αργότερα το όνομα απλοποιήθηκε στη σημερινή του μορφή.

Στις ιστορικές πηγές συναντούμε διάφορες παραπλήσιες εκδοχές: Αϊνόρι, Enoria, Ἁγινόρι, Alinori, Ainori.

Ιστορία

Το κάστρο του Αγιονορίου είναι μάλλον φράγκικο, όπως συμπεραίνεται από το σχέδιο και την τεχνοτροπία κατασκευής. Σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι χτίστηκε στη θέση παλιότερης μεσοβυζαντινής οχύρωσης βασιζόμενοι στον Βυζαντινό ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη.
Όπως εξιστορεί ο Χωνιάτης: «ἀλλὰ μηδὲ τὴν ἐς τὸ Ναύπλιον [από Ακροκόρινθο] πάροδον ῥᾳδίαν θεώμενος διὰ τὴν τῶν ἐρυμάτων εχυρότητα». Αλλά από αυτή τη φράση δεν μπορεί να καταλάβει κανείς ούτε ποια ήταν η πάροδος, ούτε ποια ήταν τα εχυρά ερύματα (ισχυρά φρούρια), οπότε, ελλείψει και άλλων στοιχείων, θα πρέπει να θεωρήσουμε μάλλον τραβηγμένο από τα μαλλιά το συμπέρασμα ότι ο Χωνιάτης περιγράφει βυζαντινό φρούριο στο Αγιονόρι.

Η πρώτη αναφορά στον οικισμό γίνεται στη βιογραφία του Αγίου Νίκωνος (έκδοση του 11ου αι.) όπου ονομάζεται «Ενόριον» χωρίς να γίνεται λόγος για κάστρο.
Στο Χρονικόν του Μορέως αναφέρεται ως «Άγιον Όρος» (στον στίχο: αρχίσασιν να έρχωνται, μικροί τε και μεγάλοι, από το μέρος Δαμαλά και μέχρι εις το Άγιον Όρος· ).
Και πάλι, δεν αναφέρεται κάστρο.

Η περιοχή του Αγιονορίου μετά τον 12ο αιώνα ακολούθησε τις τύχες της Κορινθίας. Στην αρχή του 13ου αιώνα ήταν κτήση του βυζαντινού αυθέντη Λέοντα Σγουρού. Περί το 1210 καταλήφθηκε από τους Φράγκους του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και αμέσως μετά πέρασε στη δικαιοδοσία του φράγκικου Δουκάτου της Αθήνας, του οποίου κύρης ήταν ο Όθων ντε Λα Ρος.
Όταν το 1311 οι Καταλανοί κατέλυσαν το Δουκάτο, η περιοχή υπήχθη απευθείας στο Πριγκιπάτο Αχαΐας. Αργότερα, το 1358, η Καστελλανία Κορίνθου δόθηκε τιμής ένεκεν στον Φλωρεντίνο Νικολό Ατσαγιόλι (Niccolò Acciaiuoli) ο οποίος ήταν Μεγάλος Σενεσάλος του Βασιλείου της Νάπολης και τέως βάιλος του Πριγκιπάτου Αχαΐας. Στην Καστελλανία ανήκαν 8 κάστρα, μεταξύ των οποίων ΔΕΝ συμπεριλαμβανόταν το Αγιονόρι. Το Ainori καταγράφεται σε ένα κατάστιχο των Ατσαγιόλλι του 1365 έσοδα της Καστελλανίας χωρίς, και πάλι, να σημειώνεται κάστρο.
Το 1365 ο Νικολό πέθανε. Οι κτήσεις του στην Κορινθία κατέληξαν το 1371 στον ανιψιό του Νέριο Ατζαγιόλι.

Ο Νέριο το 1385 έγινε κύρης των Αθηνών, όταν επικράτησε των Καταλανών και κατέλυσε το Καταλανικό Δουκάτο. Το 1394 ο Νέριο πέθανε και την Κόρινθο την κληρονόμησε ο γαμπρός του Κάρολος Τόκκο, ο οποίος όμως μετά από δυναμική παρέμβαση του δεσπότη Μορέως Θεόδωρου Α’ Παλαιολόγου (που ήταν επίσης γαμπρός του Νέριο) αναγκάστηκε το 1395 να παραχωρήσει τον Ακροκόρινθο στους Βυζαντινούς του Μυστρά, στα χέρια των οποίων βρισκόταν ήδη τα γύρω κάστρα. Οι Βυζαντινοί κράτησαν την περιοχή μέχρι το 1458, όταν ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής εξεστράτευσε στη Νότια Ελλάδα, κατέλαβε τον Ακροκόρινθο και κατέκτησε όλη τη βόρεια Πελοπόννησο.

Κατά τον Α’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, οι Ενετοί απέστειλαν εκστρατευτικό σώμα στον Μοριά και για ένα διάστημα το Αγιονόρι ήταν στα χέρια τους (αλλά όχι ο Ακροκόρινθος). Το κάστρο επέστρεψε στους Τούρκους, το αργότερο, με το τέλος εκείνου του πολέμου το 1479.

Το κάστρο δεν συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο του 1377 με τα κάστρα του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Αυτό σημαίνει ότι κατασκευάστηκε μετά το 1377, αλλά ας κρατήσουμε μια επιφύλαξη επ’ αυτού, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις κάστρων που δεν είναι στην λίστα του 1377, αλλά ξέρουμε ότι υπήρχαν, όπως το γειτονικό κάστρο Κιβερίου για το οποίο είναι βέβαιο ότι κατασκευάστηκε δεκαετίες πριν.

Στις ενετικές λίστες του 1467 και του 1471 το κάστρο περιλαμβάνεται με τις ονομασίες Altori και Alinori αντίστοιχα. Και στις δύο περιπτώσεις σημειώνεται ότι το κάστρο είναι κατεστραμμένο και για το λόγο αυτό έχουμε κάποιες αμφιβολίες για την ταύτιση με το Αγιονόρι, επειδή το κάστρο ούτε σήμερα μπορεί να χαρακτηριστεί κατεστραμμένο. (Ίσως να έγιναν επισκευές επί Τουρκοκρατίας, αν και δεν φαίνεται κάτι τέτοιο.)

Οι πληροφορίες που διαθέτουμε δεν είναι αρκετές για να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τον χρόνο κατασκευής του κάστρου.

Η πιο πιθανή χρονική περίοδος κατασκευής είναι περί το 1380, την εποχή που την Κορινθία διαφέντευε ο Νέριο Ατσαγιόλι, πριν γίνει δούκας Αθηνών (μετά είχε να χειριστεί άλλες προτεραιότητες και άλλες απειλές). Ένας λόγος για να χτίσει εκεί κάστρο ο επιμελής Νέριο ήταν ότι η εναλλακτική διαδρομή μέσω της κλεισούρας της Κοντοπορείας ξαναέγινε δημοφιλής προς το τέλος του 14ου αι. λόγω της οθωμανικής απειλής.
Μια λιγότερη πιθανή υπόθεση είναι να αποπερατώθηκε το 1323, που είναι η χρονολογία που αναγράφεται στην αψίδα του ναού των Αγίων Αναργύρων λίγο έξω από το τείχη. Την ίδια περίοδο υπολογίζεται ότι χτίστηκε το «δίδυμο» κάστρο Κιβερίου. Το γιατί δεν συμπεριλαμβάνεται στη λίστα του 1377 θα μπορούσε οφείλεται σε κάποιο ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς ή σε λάθος, άλλωστε και το Κιβέρι δεν συμπεριλαμβάνεται.
Τέλος, η λιγότερο πιθανή περίπτωση είναι να χτίστηκε το 1415 από τους Βυζαντινούς, την ίδια περίοδο που επισκευάστηκε το Εξαμίλιο τείχος στον Ισθμό, σε μια ύστατη προσπάθεια να προστατευτεί η Πελοπόννησος από τους Τούρκους. Ένας επιπλέον λόγος ήταν ότι εκείνη την εποχή η Κοντοπορεία ήταν ζωτικής σημασίας πλέον για τους Βυζαντινούς και η μόνη ασφαλής διαδρομή από τον Μυστρά προς βορρά.

Επί Τουρκοκρατίας το κάστρο συνέχισε να χρησιμοποιείται, κάτι που επαληθεύεται από την ανεύρεση τουρκικών νομισμάτων στο εσωτερικό.

Το 1822 στην περιοχή πραγματοποιήθηκε μια από τις σημαντικότερες μάχες της Επανάστασης. Ο Δράμαλης μετά τη συντριβή του στα Δερβενάκια, προσπάθησε να επιστρέψει στην Κόρινθο μέσα από το πέρασμα της Κλεισούρας. Σύμφωνα με το σχέδιο του Κολοκοτρώνη, το στενό φύλαγαν περίπου 1000 Έλληνες με αρχηγούς τους Νικηταρά, Παπαφλέσσα και Δ. Υψηλάντη. Οι Τούρκοι υπέστησαν πανωλεθρία αφήνοντας 1000 νεκρούς και πάρα πολλά λάφυρα.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στη νίκη είχε ο Νικηταράς, ο οποίος είχε την έμπνευση να πυροβολήσει ένα φορτίο από μπαρούτι, πάνω σε μια καμήλα, κάτι που δημιούργησε πανικό στο τουρκικό στράτευμα. (Σήμερα υπάρχει προτομή του Νικηταρά στο χωριό.)
Καταπονημένος ο Δράμαλης έφτασε στην Κόρινθο πεζός, με ελάχιστους στρατιώτες. Ήταν το τελειωτικό χτύπημα στην «καταστροφή του Δράμαλη».

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Πρόκειται για μικρό κάστρο. Καλύπτει έκταση μόλις 680 τ.μ. εντός περιμέτρου 100 μέτρων.
Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση (ακόμα και πριν την αναστήλωση), πολύ καλύτερη από άλλα κάστρα της ίδιας εποχής παρόλο που βρίσκεται σε σεισμογενή περιοχή.

Στην αρχική του μορφή πιθανόν να υπήρχε και ένας μεγάλος εξωτερικός περίβολος που προστάτευε όλο τον λόφο και τον μεσαιωνικό οικισμό. Σήμερα όμως δεν σώζονται αρκετά ίχνη που να επιβεβαιώνουν αυτή την υποψία.

Το κάστρο έχει σχήμα πενταγώνου με ορθογωνικούς πύργους στις 5 γωνίες.
Οι 3 πύργοι της βόρειας πλευράς διατηρούνται σε κακή κατάσταση, με τον βορειοδυτικό κατεστραμμένο μέχρι τα θεμέλια. Από τους 2 μεγάλους νότιους πύργους, ο νοτιοδυτικός στέκει σχεδόν σε όλο του το ύψος, ενώ από τον νοτιοανατολικό λείπει ένας όροφος.

Ο νοτιοδυτικός πύργος επείχε θέση κεντρικού πύργου. Έχει ύψος γύρω στα 12μ. Διέθετε 3 ορόφους και σήμερα διατηρείται σε όλο του το ύψος. Το ισόγειο, μπαζωμένο σήμερα, ήταν χωρίς ανοίγματα, με οροφή σχήματος ημισφαιρικού θόλου. Χρησίμευε για δεξαμενή ή αποθήκη. Στον επόμενο όροφο ανοιγόταν η είσοδος 2,5μ. περίπου ψηλότερα από το σημερινό επίπεδο της αυλής· παλαιότερα θα ήταν ακόμη πιο ψηλά. Στον τρίτο όροφο τα δάπεδο ήταν ξύλινο ενώ τα ανοίγματα σε όλες τις πλευρές, 3 τοξοθυρίδες και 2 παράθυρα, δείχνουν ότι θα μπορούσε να είναι χώρος διαμονής.

Από τον νοτιοανατολικό πύργο έχει καταρρεύσει ο τρίτος όροφος. Το υπόγειο έχει διαμορφωθεί σε κινστέρνα με θολωτή οροφή. Ο όροφος έχει διαμορφωθεί σε καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι με την αψίδα χωνευτή στο πάχος του ανατολικού τοίχου. Και σε αυτόν τον πύργο η είσοδος ήταν στον όροφο, αρκετά ψηλότερα από την αυλή.
Στη δυτική πλευρά, μια τοξοθυρίδα βλέπει προς το νότιο τείχος. Στην πρόσοψη ανοίγεται ορθογωνικό παράθυρο με λίθινο πλαίσιο. Καταπακτή στη θολωτή οροφή οδηγεί στον δεύτερο όροφο, ενώ ο τρίτος όροφος –που δεν σώζεται– θα καλυπτόταν με δώμα ή ξύλινη στέγη. Δύο πλίνθινοι αγωγοί διοχέτευαν τα όμβρια στην κινστέρνα.

Οι 3 μικροί πύργοι της βόρειας πλευράς διαθέτουν έντονη σκάρπα, οι δύο μεγάλοι στα νότια πολύ μικρότερη και τα τείχη καθόλου. (Πρόκειται μάλλον για απόκλιση από την κατακόρυφο προς τα μέσα παρά για ενίσχυση του τείχους χαμηλά.)

Το αρχικό ύψος των τειχών πρέπει να έφτανε τα 10μ. Σε κανένα σημείο το τείχος δεν διατηρεί ακέραιο το αρχικό του ύψος. Το πάχος των τειχών σε κάποια σημεία φτάνει τα 2,10 μ.
Σε ύψος 5 μ. περίπου από τα θεμέλια, στο εσωτερικό του κάστρου, το τείχος έχει περίδρομο (που διακόπτεται στους πύργους) όπου μπορούσε να κινηθεί περιμετρικά η φρουρά. Από τις επάλξεις και τις πολεμίστρες δεν σώζεται τίποτε, μόνο το στηθαίο στη νοτιοανατολική πλευρά.

Η μοναδική πύλη βρισκόταν κάτω από τον μεσαίο πύργο της βόρειας πλευράς. Αυτό ήταν το πιο δυσπρόσιτο και το πιο ψηλό σημείο του λόφου. Μπροστά από την πύλη υπήρχε ένα μικρό προαύλιο με προτείχισμα (πρόπυλον) για να την προστατεύει.

Μέσα στο κάστρο υπήρχαν κτίρια εφαπτόμενα εσωτερικώς στα τείχη. Τα ερείπια 2 εξ αυτών διακρίνονται στη βόρεια πλευρά. Το μεγαλύτερο εφάπτεται στο ανατολικό μεταπύργιο. Πρόκειται για ένα επίμηκες κτίριο με υπόγεια δεξαμενή. Για τη χωροθέτηση της κινστέρνας αξιοποιήθηκε η έντονη κατωφέρεια του εδάφους που επέτρεψε την δημιουργία υπογείου κάτω από το βραχώδες έξαρμα της κορυφής.

Στην τειχοποιία του κάστρου χρησιμοποιήθηκαν ντόπιες αδρολαξευμένες ασβεστόπετρες σε οριζόντιες στρώσεις, ασβεστοκονίαμα, και σποραδικά θραύσματα πλίνθων στους αρμούς. Πωρόλιθος αλλά και λαξευτοί ασβεστόλιθοι χρησιμοποιήθηκαν για τα λίθινα πλαίσια των ανοιγμάτων.
Όλες οι πέτρες εκτός από τους πωρόλιθους προέρχονται από εκεί γύρω.

Πάνω στον λόφο, γύρω από το φρούριο, εξωτερικά, υπάρχουν ερείπια του μεσαιωνικού οικισμού, μεταξύ των οποίων πολλοί μικροί υστεροβυζαντινοί ναοί. Σώζονται τα ερείπια από 11 τουλάχιστον μικρές εκκλησίες, εκ των οποίων διατηρείται ακέραιη αυτή των Αγίων Αναργύρων (με ημερομηνία 1323) όπου σώζεται ακέραιος τοιχογραφικός διάκοσμος. Παλιές τοιχογραφίες διατηρούνται επίσης στον ανακαινισμένο κοιμητηριακό ναό του Αγίου Αθανασίου.

Στο κάστρο Αγιονορίου εντοπίζονται αρκετά κοινά στοιχεία με άλλα κάστρα της Φραγκοκρατίας στον Μοριά, ακόμα και με άλλα ιπποτικά κάστρα στην Ευρώπη ή στη Μέση Ανατολή. Η κάτοψη θυμίζει πολύ το κάστρο του Χλουμουτσίου του οποίου το Αγιονόρι είναι μικρογραφία.
Επίσης, έχει πολλά κοινά με το κάστρο της Λέρνης (Κιβερίου): το σχήμα της κάτοψης, την τοιχοδομία, τους οικοδομικούς αρμούς των πύργων και των μεταπυργίων, τους ορθογωνικούς πύργους. Αυτή η ομοιότητα είναι ακόμα πιο έντονη αν αληθεύει η υπόθεση ότι και στο Αγιονόρι υπήρχε μεγάλος εξωτερικός περίβολος που δεν σώζεται.

Μετά το 2010 έγιναν εργασίες αποκατάστασης του μνημείου. Το έργο «Αποκατάσταση αρχαιολογικού χώρου Αγιονορίου, Δήμου Τενέας, Νομού Κορινθίας», με προϋπολογισμό 520.000 €, εκτελέστηκε από την 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2011-Οκτώβριος 2014) και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας (Νοέμβριος 2014-2015).

Ανάμεσα στις εργασίες που έγιναν στο πλαίσιο αυτού του έργου ήταν: καθαιρέσεις νεώτερων κατασκευών, αποχωματώσεις και ανασκαφικές έρευνες στο εσωτερικό του κάστρου (που αποκάλυψαν κατάλοιπα κτιρίων), αποκατάσταση των δύο νότιων πύργων, μερική ανακατασκευή των πύργων και των τειχών της βόρειας πλευράς, αποκατάσταση της θολωτής πύλης εισόδου, διαμόρφωση διαδρομών πρόσβασης/περιήγησης στο κάστρο, εγκατάσταση φωτισμού, τοποθέτηση πληροφοριακών πινακίδων.

Οι εργασίες έφεραν στο φως 55 αγγεία και χιλιάδες όστρακα, που χρονολογούνται στην Υστεροβυζαντινή Περίοδο, (13ο και 14ο αι.) αλλά και μεταγενέστερα. Βρέθηκαν και 30 νομίσματα που χρονολογούνται από τον 13ο αι. έως τους νεώτερους χρόνους, τα περισσότερα από τα οποία είναι από την Τουρκοκρατία.

Πηγές