Λιγοστά ερείπια μικρού φράγκικου κάστρου σε παραθαλάσσιο λόφο κοντά στη Στούπα Μεσσηνίας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο ονομάστηκε κάστρο Λεύκτρου, σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως. Στη Γαλλική έκδοση του χρονικού αναφέρεται:

..Et puis qu’il fu en accord avec les Esclavons si fist fermer un autre chastel sur mer devers le Ponant entre Clamate et la grande Maigne, laquelle s’appelle en français Beaufort et en grec s’appelle Lefftro

Δηλαδή, οι Φράγκοι το ονόμαζαν Μπωφόρ (Beaufort) που σημαίνει «Ωραίο Κάστρο», προφανώς επειδή ήταν καλοφτιαγμένο και ωραίο συγκρινόμενο με άλλα κάστρα της Πελοποννήσου.
Στο Χρονικόν χρησιμοποιείται και η ονομασία Κάστρο Γιστέρνας. Το Γιστέρνα ή Κιινστέρνα (που σημαίνει υδατοδεξαμενή) είναι τοπωνύμιο που δεν αφορά μόνο το λόφο αλλά την ευρύτερη περιοχή γύρω από τη Στούπα. Υπήρχε μάλιστα και Θέμα Κινστέρνας. Βεβαίως, τα Θέματα της Υστεροβυζαντινής περιόδου δεν είχαν καμία σχέση ως προς το μέγεθος και τη σημασία με τα βυζαντινά θέματα της μεσοβυζαντινής περιόδου, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Σχετικά με το θέμα Κινστέρνας υπάρχουν αμφιβολίες από τους ιστορικούς αν πράγματι ήταν σε αυτό το σημείο, κάτι που δημιουργεί σύγχυση ως προς τον πραγματικό χρόνο που το κάστρο πέρασε στα χέρια των Βυζαντινών (βλ. παρακάτω).
Το Μπωφόρ αποκαλείται μερικές φορές και Κάστρο της Στούπας από όσους δεν γνωρίζουν και δεν ενδιαφέρονται να μάθουν την ιστορία του κάστρου.

Ιστορία

Το Λεύκτρον ήταν αρχαίο πόλισμα, μια από τις δεκαοκτώ πόλεις του κοινού των Ελευθερολακώνων, που η ακρόπολή του ήταν χτισμένη πάνω στο λόφο που βρίσκεται το Beaufort. Τα αρχαιολογικά ευρήματα γύρω από την ακρόπολη φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας στην Καλαμάτα και αποδεικνύουν τη διαχρονική κατοίκηση του χώρου τουλάχιστον από τη μυκηναϊκή εποχή.
Στο Λεύκτρον λατρευόταν ο Κάρνειος Απόλλων και γιορτάζονταν τα Κάρνεια των Δωριέων.

Επί Φραγκοκρατίας ο λόφος οχυρώθηκε ξανά με το κάστρο που έκτισε εκεί ο Γουλιέλμος Β’ Βιλλεαρδουίνος (Guillaume II de Villehardouin), ο επονομαζόμενος «Καλαμάτας». Ο Γουλιέλμος Β’ ήταν ο ηγεμόνας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας από 1245 έως το 1278, είχε γεννηθεί στην Καλαμάτα που ήταν το προσωπικό του φέουδο, και ήταν ένας άξιος και αγαπητός ηγέτης. Λέγεται ότι για την κατασκευή του συγκεκριμένου κάστρου ο Πρίγκηψ έφερε έναν Ενετό μηχανικό από την Κορώνη, με αποτέλεσμα ένα πολύ ωραίο κάστρο.

Ο Γουλιέλμος είχε διαδεχθεί στο θρόνο τον αδερφό του Γοδεφρείδο Α’ (Geoffroy Ι) και μέχρι το 1248 ολοκλήρωσε την κατάκτηση του Μοριά. Μετά από τριετή πολιορκία κατέλαβε τη Μονεμβασιά και καθυπόταξε τους Τσάκωνες και τους Σλάβους του Ταϋγέτου, τους Μελιγγούς. Το 1248 άρχισε το κτίσιμο του Μυστρά και λίγο αργότερα και του κάστρου στο Λεύκτρο. Σκοπός του κάστρου ήταν να εδραιώσει την κυριαρχία του στην περιοχή επιτηρώντας τους απρόβλεπτους Μανιάτες και τους Μελιγγούς, ενώ ένας πρόσθετος λόγος ήταν και η προστασία του λιμανιού της Γιστέρνας (δηλαδή της Στούπας) που την εποχή εκείνη φαίνεται πως ήταν σημαντικό.

Λόγω του μικρού μεγέθους του, εικάζεται ότι στο κάστρο ήταν εγκατεστημένη μόνο στρατιωτική φρουρά και όχι κάποιος τοπικός άρχοντας. Αυτό είναι πιθανό, αλλά πρέπει να επισημάνουμε ότι αρκετά δευτερεύοντα φράγκικα κάστρα στην Πελοπόννησο που ήταν έδρα κάποιου φεουδάρχη, δεν ήταν πολύ μεγαλύτερα. Πάντως, δεν είναι γνωστό το όνομα κάποιου Φράγκου φεουδάρχη στο Λεύκτρο.

Η κατασκευή του κάστρου του Λεύκτρου ολοκληρώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1250. Δεν παρέμεινε όμως για πολύ φράγκικο. Ο Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος ήταν από την πλευρά των ηττημένων στη Μάχη της Πελαγονίας το 1259 και συνελήφθη αιχμάλωτος από τους Βυζαντινούς. Απελευθερώθηκε μετά από 3 χρόνια, το 1262 (και ενώ είχε μεσολαβήσει η απελευθέρωση της Πόλης το 1261), μετά από συμφωνία με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Η συμφωνία προέβλεπε να δοθούν σαν ανταλλάγματα στους Βυζαντινούς τα μεγάλα κάστρα της Μονεμβασιάς, του Μυστρά και της Μαΐνης. Επίσης, κατά τον βυζαντινό ιστορικό Γεώργιο Παχυμέρη, στα ανταλλάγματα συμπεριλαμβανόταν και το «παν το περί την Κινστέρναν θέμα, πολύ γε ον το μήκος και πολλοίς βρύον τοις αγαθοίς». Με βάση αυτά τα δεδομένα το θέμα της Κινστέρνας και το κάστρο της, το κάστρο Λεύκτρου, πέρασε στα χέρια των Βυζαντινών το 1262.

Πάντως αρκετοί Βυζαντινολόγοι, συμπεριλαμβανομένης της Γλύκατζη-Αρβελέρ, αμφισβητούν τα γραφόμενα του Παχυμέρη και την ταύτιση του θέματος Κινστέρνας με την περιοχή του Λέυκτρου. Προβληματίζει ακόμα και η χρήση της παρωχημένης λέξης «θέμα».

Υπάρχει και ένα περιστατικό του 1304, κατά το οποίο οι Βυζαντινοί πολιόρκησαν το κάστρο Μπωφόρ. Τότε, διάφοροι Φράγκοι βαρώνοι όπως ο Ιωάννης Α΄ Βαρώνος – αρχεπίσκοπος Πάτρας μαζί με τον βαρώνο της Αρκαδιάς Νικόλαο Μαύρο, της Βοστίτσας Ούγου Β΄ και της Χαλανδρίτσας Γεώργιο Γκίζι μάζεψαν στρατό και πέτυχαν να αποτρέψουν την κατάληψη του κάστρου από τους Βυζαντινούς. Μάλλον όμως αυτό το περιστατικό δεν αφορά το κάστρο του Λεύκτρου, αλλά κάποιο άλλο κάστρο με την επωνυμία Μπωφόρ, όπως το Ποντικόκαστρο ή το κάστρο στην αρχαία Ήλιδα (δεν σώζεται) ή το κάστρο που έκτισε βιαστικά ο Φλωρέντιος του Αινώ για να ξαναπάρει πίσω το κάστρο του Αϊ-Γιώργη Σκορτών.

Όπως και να ‘χει δεν είναι ξεκάθαρο πότε πέρασε το κάστρο του Λεύκτρου στα χέρια των Βυζαντινών. Αυτό μπορεί να έγινε το 1262, αλλά μπορεί και πολύ αργότερα, μέσα στον 14ο αιώνα.

Τον Ιούλιο του 1415 ο αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγος επισκέφτηκε (για δεύτερη φορά) τον Μοριά και μεταξύ των άλλων διέταξε την καταστροφή πολλών πύργων και κάστρων που ανήκαν σε διάφορους ντόπιους πολέμαρχους, για να εδραιώσει την κυριαρχία του Βυζαντίου στη Μάνη. Το κάστρο του Λεύκτρου δεν καταστράφηκε τότε, προφανώς γιατί ήταν υπό τον έλεγχο της Βυζαντινής διοίκησης.

Αργότερα, το 1429 ο ιστορικός Γεώργιος Σφραντζής (ή Φραντζής), που είχε συνοδεύσει τον Δεσπότη του Μυστρά και κατοπινό τελευταίο Βυζαντινό Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο στον Μοριά, έγραψε στο Χρονικόν του: «…και εις το έτερον μέρος τα όσα εν τοις ποσί τοις προς δυσμάς ηλίου εισί του υπερμεγέθους όρους του Ταϋγέτου (και ενέκειτο βέλτιον φρούριον και χώρον Πελοποννήσου, το Λεύκτρον Μαΐνης, το οποίον Κεταρία πάλαι εκαλείτο).»

Με άλλα λόγια, μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα, το Λεύκτρο παρέμενε ένα ωραίο και αξιομνημόνευτο κάστρο.

Το 1460 οι Τούρκοι υπό το Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή κυρίευσαν τον Μυστρά και κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου.
Φαίνεται πως για λίγα χρόνια, πριν την ήττα των Ενετών στον Α’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, το Λεύκτρο ήταν ενετική κτήση, καθώς στη λίστα με τα κάστρα του 1463 περιλαμβάνεται με την ονομασία Lefro και χαρακτηρίζεται ενετικό. Δεν συμπεριλαμβάνεται σε παλιότερες λίστες με τα φράγκικα φέουδα προφανώς επειδή τότε ήταν Βυζαντινό. Εν πάση περιπτώσει, το αργότερο μέχρι το 1479 το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων.

Επί Τουρκοκρατίας το κάστρο δεν φαίνεται να αξιοποιήθηκε στρατιωτικά. Δεν αποκλείεται η κατοίκηση σε αυτό να συνεχίστηκε για κάποιους αιώνες, αλλά μάλλον όχι από Έλληνες, καθώς οι Οθωμανοί δεν έβλεπαν με καλό μάτι την παραμονή Ελλήνων σε οχυρές θέσεις (η περιοχή της Στούπας δεν ήταν σαν την κυρίως Μάνη όπου οι Τούρκοι δεν πάτησαν). Μια απεικόνιση του Otto Magnus von Stackelberg από το 1834 αποκαλύπτει την ύπαρξη ενός ψηλού πύργου πάνω στο κάστρο. Δεν έχουμε ιδέα αν ο λόφος κατοικείτο πράγματι τον 19ο αιώνα και ποιος χρησιμοποιούσε τον πύργο. Πάντως σήμερα δεν μένει όρθιο κάποιο κτίσμα, προφανώς λόγω εκτεταμένης λιθολόγησης για την κατασκευή νεώτερων οικισμών στα πέριξ.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο είναι μικρό. Η οχύρωση καλύπτει μια επιφάνεια μικρότερη από 2 στρέμματα, ενώ η περίμετρος της οχύρωσης ήταν περί τα 185 μέτρα. Οι μετρήσεις αυτές προέκυψαν από το Google earth. O Antoine Bonn δίνει κάπως μεγαλύτερες διαστάσεις (4 στρέμματα και 260μ περίμετρο).

Το κάστρο βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Διακρίνεται, ωστόσο, η διαμόρφωση της πύλης εισόδου, τοίχοι και θεμέλια ενός κτιρίου που ταυτίζεται με την πυργοκατοικία του φρουράρχου, καθώς και μια υπόγεια ορθογώνια δεξαμενή. Είναι διακριτός και ο χωρισμός του κάστρου σε δυο περιβόλους, έναν μικρότερο στα νοτιοανατολικά και έναν μεγαλύτερο στα βορειοδυτικά. Από τον οχυρωματικό περίβολο, σήμερα σώζεται μόνο ένα μικρό μέρος των τειχών, κυρίως στο ανατολικό τμήμα του.
Από μακριά, πάντως, δεν φαίνεται ότι υπάρχει κάστρο πάνω στον λόφο.

Λόγω της περιορισμένης έκτασής του, εκτιμάται ότι στέγαζε μόνο τη φρουρά που ήλεγχε το σημείο. Θεμέλια κτισμάτων έξω από το κάστρο στη νοτιοδυτική του πλευρά ανήκουν πιθανόν σε κτίρια οικισμού που είχε αναπτυχθεί γύρω από αυτό.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Το απόσπασμα από το Χρονικόν του Μορέως σχετικά με την ίδρυση του κάστρου (στίχοι 8094-95):

Κι αφότου επροσκύνησεν του Μελιγού ο δρόγγος,
τινές απ’ αυτούς είπασιν του πρίγκιπα Γυλιάμου,
ότι αν θέλη να έχη τον ζυγόν όλον στο θέλημά του,
να ποιήση κάστρο εις τον αιγιαλόν πλησίον της Γιστέρνας.
Κι ο πρίγκιπας του επίστεψεν εκείνου όπου το είπεν
Ωρισε γαρ κ’ έχτισαν το και Λεύτρο το ωνομάσαν.

Πηγές