Το κάστρο της Ζαρνάτας, ή αλλιώς Κάστρο του Κουμουνδουράκη, ήταν ένα από τα τέσσερα μεγάλα κάστρα της Μάνης. Είναι υστεροβυζαντινό κάστρο που καταστράφηκε από τους Τούρκους οι οποίοι το ξαναέκτισαν τον 17ο αιώνα και του έδωσαν τη σημερινή του μορφή.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η θέση ήταν επίκαιρη στρατηγικά, καθώς επέτρεπε εποπτεία της ακτογραμμής και έλεγχο των περασμάτων προς την ενδοχώρα της Μάνης.

Η Ζαρνάτα, που σαν τοπωνύμιο έχει περιοριστεί σήμερα μόνο στο ύψωμα με το κάστρο, περιλάμβανε άλλοτε ολόκληρη περιοχή. «Ζαρνάτα» ονομαζόταν μια μεγάλη ορεινή μεσογειακή περιφέρεια της Μάνης, στον νομό Μεσσηνίας, που άρχιζε από τη περιοχή μεταξύ Κιτριών και Καρδαμύλης και έφτανε μέχρι τις κορυφές του Ταϋγέτου, ενώ περιλάμβανε πολλά χωριά και μοναστήρια, με κέντρο το σημερινό χωριό Κάμπος, έδρα του καταργηθέντος Δήμου Αβίας.

Ιστορία

Η οχύρωση διατηρεί ερείπια από την ελληνιστική εποχή, τα οποία ταυτίζονται με την ακρόπολη της αρχαίας Γερήνιας, μιας από τις 18 πόλεις που απάρτιζαν το Κοινό των Ελευθερολακώνων.

Η δεύτερη φάση ανοικοδόμησής του έχει αποτελέσει αντικείμενο αντικρουόμενων απόψεων. Οι ερευνητές τοποθετούν τη χρονολόγηση του κάστρου από τον 15ο έως τα τέλη του 17ου αιώνα.

H επικρατούσα άποψη είναι ότι το κάστρο κτίστηκε από τους Βυζαντινούς του Δεσποτάτου του Μοριά κάποια στιγμή τον 15ο αιώνα. Τον 16ο αιώνα καταστράφηκε από τους Τούρκους, οι οποίοι το ξαναέχτισαν τον 17ο αιώνα.

Το κάστρο υπήρχε σίγουρα τον 15ο αιώνα, καθώς αναφέρεται η παραχώρησή του από τον Θεόδωρο Β’ Παλαιολόγο στον Κωνσταντίνο, Δεσπότη του Μυστρά και διάδοχό του (και αργότερα τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα).

Το κάστρο κυριεύτηκε από τους Τούρκους το 1460 που του προξένησαν μεγάλες ζημιές. Διασώζονται τμήματα του μεσαιωνικού τείχους και τοιχογραφίες του 15ου αιώνα, στο ναό του Αγίου Νικολάου.

Σύμφωνα με τον Τούρκο περιηγητή του 17ου αιώνα Εβλιγιά Τσελεμπή, το κάστρο κυριεύθηκε από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, την ίδια περίοδο που κατέκτησε τον Μυστρά, το 1460.

Λίγο αργότερα πάντως οι Μανιάτες επαναστάτησαν και κατέλαβαν το κάστρο. Δεν είναι γνωστές λεπτομέρειες, αλλά το κάστρο πρέπει να άλλαξε χέρια πολλές φορές μέσα στον 16ο αιώνα.

Το 1671 οι Τούρκοι το κατέλαβαν ξανά και πάνω στα ερείπια του παλαιότερου κάστρου, έκτισαν με τη βοήθεια του Λυμπεράκη Γερακάρη, ένα φρούριο και οικισμό με λουτρά, τζαμί, και καταστήματα.

Την κατάληψη του 1671 περιγράφει ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ο οποίος συνόδευε τα οθωμανικά στρατεύματα, και ο οποίος αποκαλεί το κάστρο «το κλειδί της Μάνης». Μάλιστα, ο Τσελεμπή έμεινε για λίγο καιρό εκεί και στην αρχή είχε επιβλέψει την ανοικοδόμηση του κάστρου, για το οποίο στην αφήγησή του παινεύεται ότι ήταν ένα «άπαρτο κάστρο».

Το 1685, κατά τον Στ’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, ύστερα από σκληρή μάχη, ο Χασάν αγάς παρέδωσε το κάστρο στον Ενετό στρατηγό Μοροζίνη. Σύμφωνα με τον Leake (τον 19ο αι.) το κάτρο το υπεράσπιζε τότε φρουρά 600 αντρών με 51 κανόνια.
Μέχρι το 1715, το κάστρο έγινε έδρα του Βενετού τοπικού διοικητή («προνοητού»). Επί Β’ Ενετοκρατίας, η Ζαρνάτα έγινε πρωτεύουσα όλης της βόρειας Μάνης.

Κατά την απογραφή της Πελοποννήσου του Ενετού Γενικού Προβλεπτή του Μοριά Grimani, το 1698, το Κάστρο της Ζαρνάτας είχε 31 οικογένειες και 137 κατοίκους.

Το 1715 οι Τούρκοι επέστρεψαν και κατέλαβαν αμαχητί το κάστρο. Το χρησιμοποίησαν για να ελέγχουν την περιοχή και τους Μανιάτες, αλλά δεν εγκαταστάθηκε ποτέ ξανά τουρκικός πληθυσμός εκεί.

Το 1776 το φρούριο της Ζαρνάτας περιήλθε στους Μανιάτες (με συναίνεση των Τούρκων μάλλον) και ήταν έδρα του ενός από τα τέσσερα μεγάλα καπετανάτα της Μάνης.

Σ´ αυτό το κάστρο της Ζαρνάτας κατέφυγε ο καπετάνιος του Σταυροπηγίου, ο Παναγιώτης Κουμουνδουράκης, τέταρτος μπέης της Μάνης το 1803, όταν καθαιρέθηκε και εναντίον του κινήθηκαν ο νέος μπέης Αντώνιος Γρηγοράκης, οι Τούρκοι και όλοι οι άλλοι καπετάνιοι της Μάνης. Μόνο ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης έσπευσε να τον βοηθήσει και μάλιστα τραυματίστηκε στη μάχη. Με βοήθεια των Μούρτζινων τελικά κατόρθωσε να ξεφύγει μόνον ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης, ο οποίος έγραψε: «έπρεπε να τον βοηθήσω εξ αιτίας της φιλίας. 3000 Τούρκοι και Μανιάται πηγαίνουν κατά του Κουμουντουράκη… επαραδόθηκε και τον επήρε η άρμάδα σκλάβον».

Μαζί με τα κάστρα Κελεφά και Πασσαβά, η Ζαρνάτα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Ιστορία της Μάνης. Στις αρχές του 19ου αιώνα έγινε έδρα του ηγεμόνα (μπέη) της Μάνης και έδρα Μητρόπολης.

Παρέμεινε σε χρήση και κατά τους χρόνους της Ελληνικής επανάστασης του 1821, όπως φαίνεται από διάφορες προσθήκες που έγιναν.

Λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, το 1835, το κάστρο έγινε σταθμός χωροφυλακής, με επικεφαλής αξιωματικό. Το 1868 χρησιμοποιήθηκε από τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο ως ορμητήριο αντίστασης προς την κεντρική κυβέρνηση, από την οποία είχε διωχθεί ως στασιαστής.

Τελευταία φορά που χρησιμοποιήθηκε ήταν κατά τον Εμφύλιο, όταν οι κάτοικοι βρήκαν καταφύγιο εκεί για να αποφύγουν τις εχθροπραξίες. Τότε γκρέμισαν ένα μέρος των τειχών και στη θέση τους έβαλαν συρματόπλεγμα, που σε μερικά σημεία ακόμα υπάρχει.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το τείχος δεν διασώζεται σε μεγάλο ύψος, ακολουθεί στη χάραξη τη μορφολογία του εδάφους και ενισχύεται κατά διαστήματα από κυκλικούς και τετράπλευρους πύργους.

Το κάστρο περιβάλλεται από πολυγωνικό τείχος, μήκους 364 μ., το οποίο είχε ύψος 8-10 μ. Περιλάμβανε έξι πύργους, δύο στρογγυλούς και τέσσερις τετράγωνους, ενώ στη μέση υψωνόταν μεγάλος πύργος με 6 κανόνια, από τα 51 συνολικά που διέθετε το κάστρο.

Δύο πύλες, μία στα νοτιοανατολικά και μία στα βορειοδυτικά, οδηγούσαν στο εσωτερικό του κάστρου, που καταλάμβανε 23 στρέμματα.

Σήμερα στο ψηλότερο σημείο του λόφου δεσπόζει ένας τριώροφος πύργος ύψους 15 μ. περίπου, και δίπλα σε αυτόν μία πενταώροφη οικία στην οποία διέμεναν οι καπεταναίοι της περιοχής. Και τα δύο αυτά κτίσματα ανήκαν αρχικά στην οικογένεια Κουτηφάρη και στη συνέχεια πέρασαν στα χέρια της οικογένειας Κουμουνδούρου.

O πύργος και τα περί αυτόν κτίσματα έχουν χαρακτηριστικά κατασκευής του 18ου αιώνα και έχουν πολλές ομοιότητες με μανιάτική πυργοκατοικία.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Η κατασκευή του κάστρου μαρτυρείται από γράμμα που στέλνει τον Αύγουστο του 1684 στο Βενετό αρχιστράτηγο Μοροζίνι επιτροπή Μανιατών, στο οποίο αναφέρεται ότι ο Οθωμανός κατακτητής

"...Αγκαλά νά έφτιασε και ένα άλλο (κάστρο) εις την Ζαρνάτα, όπου είναι το τέλος του τόπου μας..."

Αλλά κι από το Γάλλο περιηγητή Spon, ο οποίος επισκέφθηκε το Μοριά το 1675, και γράφει, εννοώντας τα κάστρα της Κελεφάς και της Ζαρνάτας:

…"Όταν ευρισκώμεθα όχι πολύ μακράν από την Μάνην, είχαμε την ευχαρίστησιν να πληροφορηθώμεν από μερικούς Μανιάτας, οι οποίοι ήσαν ναύται επί του πλοίου μας, περί της παρούσης καταστάσεως του τόπου των. Μας είπαν ότι προ τινός καιρού ο Τούρκος του υπεχρέωσε με πανουργίαν να συγκατατεθούν εις το να κτίση και έκτισε δύο κάστρα εις τα παράλιά των…"

Πηγές