Στη νοτιοδυτική Αρκαδία, κοντά στα όρια με τη Μεσσηνία, υπάρχει το άγνωστο -αλλά με ιδιαίτερη ιστορία- κάστρο του Γαρδικίου (έχει και την άτυπη ονομασία «Κάστρο της Ωριάς»).

Bρίσκεται σε απόσταση 4 χιλιομέτρων από τον οικισμό Τουρκολέκα (πατρίδα του Νικηταρά) και είναι χτισμένο σε απόκρημνο λόφο, παραφυάδα της όρους Ελληνίτσας και στο πέρασμα του Μακρυπλαγίου προς Μεσσηνία.

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο αναφέρεται στο Χρονικόν του Μορέως (στη Γαλλική έκδοση) με το όνομα Gradisco ή Bardisco. Εκ παραφθοράς προέκυψε το Γαρδίκι. Ο Βυζαντινός ιστορικός Φραντζής το αναφέρει ως Γαρδικίη.

Το όνομα Κόκκαλα ή Κόκλα χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τον γκρεμό, κάτω από τη νότια πλευρά του κάστρου, όπου πετάχτηκαν από τους Τούρκους τα 6000 άψυχα κορμιά των σφαγιασθέντων μετά την κατάληψή του. Αργότερα, με το όνομα αυτό αναφερόταν ολόκληρο το κάστρο.

Το κάστρο επίσης ονομάστηκε «Κάστρο της Ωριάς» (ή της «Ξουριάς»), όπως και πολλά άλλα κάστρα της Ελλάδας, από το θρύλο της ωραίας πριγκίπισσας που έπεσε στον γκρεμό για να μην πιαστεί από τους Οθωμανούς. Για το Γαρδίκι πάντως δεν είναι γνωστό ούτε ποια ήταν η Ωριά ούτε τι συνέβη ακριβώς.

Το κάστρο επίσης ονομάζεται και Παλαιόκαστρο από τους κατοίκους της περιοχής.

Ιστορία

Το κάστρο χτίστηκε μάλλον από τους Βυζαντινούς του Μυστρά πάνω στα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας Αμφείας. Αυτό πρέπει να έγινε λίγο μετά το 1264 (Lock, 1995). Πρώτη αναφορά για το κάστρο γίνεται στο Χρονικόν του Μορέως σχετικά με τη μεταφορά εκεί Βυζαντινών αιχμαλώτων μετά τη Μάχη του Μακρυπλαγίου, το 1264. Οι αιχμάλωτοι στρατηγοί Καβαλαρίσης, Φίλης και Μακρινός οδηγήθηκαν «εκεί που ένι σήμερον το κάστρον του Γαρδικίου» και φυλακίστηκαν στις σπηλιές που υπήρχαν γύρω από το κάστρο μέχρι να μεταφερθούν στο κάστρο της Βελιγοστής. Από την αφήγηση αυτή προκύπτει ότι το κάστρο κτίστηκε μετά τη μάχη (δηλαδή λίγο μετά to 1264).

Ένας από τους λόγους που είμαστε σίγουροι ότι το κάστρο ήταν Βυζαντινό είναι επειδή γνωρίζουμε ότι η Ισαβέλλα Βιλλεαρδουίνου (1297-1301) ίδρυσε το κάστρο του Μίλα για να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις των Βυζαντινών στο μεσσηνιακό κάμπο με ορμητήριο το κάστρο του Γαρδικίου.

Το 1374 το κάστρο πολιορκήθηκε από τον Φράγκο στρατηγό Φραγκίσκο του Σαν Σεβερίνο που ήρθε εδώ με 50 λογχοφόρους 50 βαλλιστές και 50 μισθοφόρους. Ο φρούραρχος Σεργιάννης Γιλόπουλος με τη βοήθεια του Μανουήλ Καντακουζηνού, που έσπευσε σε βοήθεια από τον Μυστρά, κατάφερε να υπερασπιστεί με επιτυχία το κάστρο.

Το έτος 1423, όταν η Πελοπόννησος δέχτηκε την εισβολή του Τουραχάν, οι πηγές δεν μαρτυρούν επίθεση των Οθωμανών στο Γαρδίκι, αποκαλύπτουν όμως νίκη των Ελλήνων στην δύσβατη κλεισούρα του Μακρυπλαγίου. Όμως αργότερα, το 1460, όταν στην Πελοπόννησο επέδραμε ο Μωάμεθ Β’ τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Οι κάτοικοι της περιοχής καθώς και φυγάδες από το κάστρο Λεονταρίου κατέφυγαν στο Γαρδίκι για να γλιτώσουν. Η πολιορκία που ακολούθησε ήταν σκληρή. Οι Τούρκοι κατόρθωσαν να αποκόψουν τις πηγές πόσιμου νερού και έτσι η έλλειψη νερού, το μεγάλο πλήθος των φυγάδων, μαζί με την αφόρητη ζέστη οδήγησε τους πολιορκημένους σε απόγνωση και ο φρούραρχος Μπούκαλης αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει.

Κατά την συνήθη τακτική τους οι Τούρκοι καταστρατήγησαν την συνθήκη, και έσφαξαν 6.000 από τους παραδοθέντες μαζί με τα ζώα τους, ενώ ελάχιστοι ήταν εκείνοι που κατάφεραν να γλυτώσουν βρίσκοντας καταφύγιο στα ενετικά κάστρα των παραλίων της Μεσσηνίας. «Αλώνισαν τους χριστιανούς με τα άλογα σε ένα αλώνι» λέει ο θρύλος για τα γεγονότα του Μαΐου του 1460. Είναι τότε που θρυλείται ότι το αίμα των σφαγιασθέντων έφθασε μέχρι την πεδιάδα, ενώ οι σωροί πτωμάτων έδωσαν στο κάστρο την επωνυμία «Κόκκαλα».

Μετά την καταστροφή του το Γαρδίκι δεν αναφέρεται πουθενά και προφανώς ερήμωσε. Ξαναέρχεται όμως στο προσκήνιο στα χρόνια της επανάστασης όταν μετά την ατυχή μάχη της Δραμπάλας ο Γενναίος Κολοκοτρώνης και τα παλικάρια του θα καταφύγουν σ' αυτό.

Στους Χωρογραφικούς πίνακες Hopf το κάστρο αναφέρεται ως Gordichi salo στη λίστα του 1467 (στα χέρια των Οθωμανών, όχι κατεστραμμένο) και ως Gradizzi-Piccolo (υπό ενετική κατοχή) στη λίστα Μουστοξύδη-Buchon του 1471.
Ειδικά για το Gradizzi του 1471 υπάρχουν μερικές επιφυλάξεις αν όντως ήταν το Γαρδίκι της παρούσης σελίδος.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο είναι σε δυσπρόσιτο σημείο και η πρόσβαση σε αυτό είναι ιδιαίτερα δύσκολη και επικίνδυνη και δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο από την πυκνή βλάστηση.

Στο κάτω μέρος τους στενόμακρου υψώματος σχηματίζεται ένα μικρό πλάτωμα στην άκρη του οποίου υπάρχει απότομος γκρεμός. Νοτιοανατολικά του πλατώματος διασώζεται η μοναδική πύλη του κάστρου και τείχη μήκους 10 μέτρων, που έχουν χτιστεί με πέτρες, κεραμίδια και ασβεστοκονίαμα.

Ανεβαίνοντας προς την κορυφή συναντάμε τμήματα από το δεύτερο οχυρωματικό περίβολο, έναν ερειπωμένο πύργο, μια δεξαμενή και τα χαλάσματα από την εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης ή Φονεμένης. Βορειοδυτικά της Παναγίας, υπάρχουν τέσσερις τάφοι που έχουν συληθεί από αρχαιοκάπηλους, ενώ στη μέση περίπου της ανόδου σώζεται μια θολωτή δεξαμενή, θεμέλια σπιτιών, μιας μικρής εκκλησίας και η ερειπωμένη μητρόπολη του κάστρου. Μια ακόμα εκκλησία, της Αγίας Ελεούσας, συναντάμε απομονωμένη στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου εκεί που έχει απομείνει το τοπωνύμιο Γύφτικα, το οποίο μαρτυρά την ύπαρξη εργαστηρίων επεξεργασίας όπλων και σκευών την εποχή που κατοικείτο το κάστρο.
Αριστερά από την θολωτή δεξαμενή, σε κοίλωμα πανύψηλου βράχου, δύο όρθιες λευκές πέτρες αποκαλούνται από τους ντόπιους «στους παπάδες». Διασώζεται μια τοπική παράδοση που έχει τη ρίζα της στο μαρμαρωμένο βασιλιά και μιλάει πως «μαρμαρωθήκανε εδώ ο παπάς και η παπαδιά του σαν πέσανε από το κάστρο όταν το πήραν οι Τούρκοι».

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Αναφορά του κάστρου στο Χρονικόν του Μορέως:

Ἐπῆρε τὸν κ᾿ ἐδιέβησαν ἀπάνω εἰς ἕνα σπήλαιον,
ὅπου ἦτον μέσα εἰς δύο βουνία, εἰς μίαν λαγκάδα ἀπέσω
ἐκεῖ ὅπου ἔνι σήμερον, τὸ κάστρον Γαρδικίου·

Πηγές