Το Κάστρο του Σαλμενίκου ή Κάστρο της Οργιάς ή Ωριάς βρίσκεται στην Αχαΐα στα όρια του παλαιού δήμου Ερινεού, στην ορεινή περιοχή ανατολικά του Παναχαϊκού. Σήμερα δεν σώζεται σχεδόν τίποτα από το κάστρο.

Το κάστρο χτίστηκε από τους Φράγκους του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και δίπλα του αναπτύχθηκε μια μικρή πόλη.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Βρίσκεται σε ύψωμα βορειοδυτικά του όρους Τσέτσεβο, που είναι ένας από τους πρόβουνους του Παναχαϊκού. Στα ανατολικά του κάστρου υψώνεται ο επιβλητικός όγκος ενός άλλου βουνού με την ονομασία Σεντούκια.

H θέση είναι πάνω από δύο ρέματα που λίγο πιο βόρεια από το κάστρο ενώνονται για να σχηματίσουν τον ποταμό Φοίνικα που χύνεται ανάμεσα σε Ψαθόπυργο και Αίγιο. Το ποτάμι αυτό μέχρι τις αρχές του 20ου αι. ονομαζόταν Σαλμενίκο.

Η πρόσβαση στον λόφο μπορεί να γίνει μόνο από ανατολικά, μέχρις ενός σημείου πέρα από το οποίο η πρόσβαση σήμερα είναι σχεδόν αδύνατη.

Το Σαλμενίκο αποτελούνταν από το κάστρο και από έναν οικισμό έξω από το κάστρο (τον μπούργο) ερείπια του οποίου βρίσκουμε σε ένα σημείο περί τα 800 μέτρα νοτιοδυτικά από το κάστρο, εκεί όπου βρίσκεται ο οικισμός Μεσοχώρι ή Μισοχώρι (που έχει σήμερα 2-3 ακατοίκητα σπίτια και δεν συμπεριλαμβάνεται στο μητρώο οικισμών).
Το ύψωμα του κάστρου έχει υποστεί γεωλογικές μεταβολές σε τέτοιο βαθμό, που έχουν αλλοιώσει τη μορφολογία του και έχουν εξαφανίσει το κάστρο. Ολόκληρη η δυτική πλευρά του λόφου φαίνεται να έχει καταρρεύσει, ενώ και η ανατολική έχει πάθει καθίζηση. Είναι προφανές ότι στην αρχική του μορφή το κάστρο κατελάμβανε πολύ μεγαλύτερη έκταση και ο οικισμός έφτανε μέχρι τους πρόποδές του.

Πάνω από το Μισοχώρι, από την άλλη μεριά από αυτή που είναι το κάστρο (βλ. σχέδιο 6), υψώνεται η κορυφή Φλάμπουρο επί της οποίας υπήρχε μια βίγλα ως μέρος της αμυντικής προστασίας του Σαλμενίκου. Από το φλάμπουρο που υπήρχε σε αυτή τη βίγλα πήρε η κορυφή το όνομά της.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα του κάστρου είναι από τον 15ο αιώνα «Σαλμενίκο» (ίσως και από πιο πριν). Η ονομασία αυτή επιβίωσε επί Τουρκοκρατίας και υπάρχει μέχρι σήμερα (στην περιοχή υπάρχουν τα χωριά Άνω, Κάτω και Νέο Σαλμενίκο· το Νέο δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο για τους κατοίκους του Άνω που χρειάστηκε να μετοικήσουν λόγω κατολισθήσεων).
Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης ονομάζει την πόλη Σαλμενίκη, ενώ δε Σφραντζής Σαλμενίκον.
Ο Γραίτζας Παλαιολόγος που ήταν ο τελευταίος Έλληνας φρούραρχος του κάστρου, σε επιστολή του το αποκαλεί κάστρο του Σαλμενίκου.

Η ετυμολογία του ονόματος δεν είναι εξακριβωμένη. Υπάρχει μια άποψη ότι προέρχεται από το όνομα της οικογενείας Alleman (Αλλαμάνοι) που ήταν οι βαρόνοι της Πάτρας μέχρι το 1278. Πιο πιθανό είναι όμως να είναι σλαβικής προέλευσης, από το σάλμα που σημαίνει άχυρα/καλαμιές για στέγαση. Δηλαδή, σαλμενίκο=αχυροκαλύβα.

Το κάστρο λέγεται και της Ωριάς από μια ωραία κόρη που υποτίθεται πως έπεσε από το κάστρο και σκοτώθηκε μετά την παράδοση στους Τούρκους.

Ιστορία

Αναφορά για την ύπαρξη του κάστρου γίνεται για πρώτη φορά από τους Βυζαντινούς ιστορικούς Γεώργιο Σφραντζή και Λαόνικο Χαλκοκονδύλη στις σχεδόν ταυτόχρονες αφηγήσεις τους για την εκστρατεία του Μωάμεθ Β’ στην Πελοπόννησο το 1460.

Στους πίνακες του Hopf με τα φράγκικα κάστρα, το Σαλμενίκο περιέχεται στη λίστα του 1471 με την ένδειξη ότι ανήκει στη Βενετία.
Το όνομα επανεμφανίζεται στον χάρτη του Alberghetti του 1545. Στις απογραφές της Β’ Ενετοκρατίας, το 1689 και το 1700 το Σαλμενίκο αναφέρεται ότι έχει 160 και 161 κατοίκους αντίστοιχα, αλλά την περίοδο αυτή, μάλλον η καταχώριση αφορά τον νεώτερο οικισμό στο Κάτω Σαλμένικο και όχι τον μεσαιωνικό οικισμό και το κάστρο.

Το κάστρο πρέπει να χτίστηκε προς το τέλος του 14ου αιώνα από τους Φράγκους ηγεμόνες της Πάτρας. Δεν υπάρχει καμιά αναφορά για Σαλμενίκο σε παλαιότερες πηγές (δεν αναφέρεται λ.χ. στο Χρονικόν του Μορέως).
Υπάρχει μια άποψη ότι το κάστρο χτίστηκε μεταξύ του 1280 και 1310 (με αρχική πηγή τον τοπικό ερευνητή Ν.Λέκκα, 1906), αλλά αυτή η χρονολόγηση δεν φαίνεται να τεκμηριώνεται επαρκώς.

Το κάστρο λοιπόν χτίστηκε μάλλον τον 14ο αιώνα σε μια εποχή έξαρσης της πειρατείας, όταν οι κάτοικοι αναζητούσαν καταφύγιο στα βουνά της ενδοχώρας. (Από το 1330 και μετά υπήρξε σοβαρή αναζωπύρωση των πειρατικών επιδρομών με πρωταγωνιστές τους Τούρκους της Μικράς Ασίας· η Πελοπόννησος υπήρξε πολύ συχνά στόχος καταστρεπτικών επιδρομών και αυτό ήταν ένας από τους λόγους παρακμής του Πριγκιπάτου Αχαΐας).
Φαίνεται πως γύρω από το κάστρο αναπτύχθηκε ένα πόλισμα που για τα δεδομένα της εποχής δεν ήταν ασήμαντο. Ο Χαλκοκονδύλης δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«ἔστι δὲ ἡ πόλις αὕτη ἐν ἄκρῃ, καθήκουσα ἀπὸ ὀρέων ὑψηλοτάτων, ἐρυμνὴ μὲν ἐς τὰ μάλιστα, ἀκρόπολις δ' ἀνέχει ἐπὶ πολὺ τοῦ κρημνοῦ ἀνατείνουσα.»

Το κάστρο του Σαλμενίκου πέρασε στην ιστορία για το γεγονός ότι δυσκόλεψε πολύ τους Τούρκους και αντιστάθηκε γενναία στον ίδιο τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή. Υπήρξε το τελευταίο κάστρο που κυριεύθηκε από τους Οθωμανούς στην Πελοπόννησο, πολύ μετά από την πτώση σπουδαίων κάστρων όπως ο Μυστράς, το Σανταμέρι και το Χελμούτσι.

Τα γεγονότα έχουν ως εξής:
Το 1460 ο Μωάμεθ ο Πορθητής εισέβαλε (για δεύτερη φορά) στην Πελοπόννησο. Τότε το Δεσποτάτο του Μοριά καταλύθηκε οριστικά και τα βυζαντινά κάστρα παραδόθηκαν το ένα μετά το άλλο, τα περισσότερα αμαχητί.
Το Σαλμενίκο ήταν το τελευταίο που δεν είχε παραδοθεί, Ο Μωάμεθ έστειλε αγγελιοφόρο και απαίτησε την παράδοση της πόλης και του κάστρου. Οι κάτοικοι αρνήθηκαν γνωρίζοντας ότι οι περισσότεροι θα γίνουν σκλάβοι ή θα θανατωθούν όπως συνέβη στα υπόλοιπα κάστρα που πάτησαν οι Τούρκοι.

Στην πόλη φρούραρχος ήταν ο Γραίτζας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (απλή συνωνυμία με την αυτοκρατορική δυναστεία), ενώ είχαν καταφύγει εκεί και πολλοί πρόσφυγες από άλλες περιοχές. Υπερασπιστές και άμαχοι ήταν πάνω από 6.000, Έλληνες και Αρβανίτες.

Ο Γραίτζας είχε κάνει καλή προετοιμασία και είχε αρκετές προμήθειες σε τρόφιμα και όπλα. Η άρνησή του να παραδοθεί ήταν πραγματικά μια πράξη ηρωισμού, αν λάβουμε υπόψη ότι οι Τούρκοι εκείνη την εποχή είχαν σαρώσει τα πάντα και είχαν σπείρει τον όλεθρο σφάζοντας και καίγοντας χωρίς κανένας να μπορέσει να τους αντισταθεί, όχι μόνο στην Πελοπόννησο αλλά σε όλα τα Βαλκάνια.

Μετά την άρνηση του Γραίτζα να παραδοθεί, ο Μωάμεθ άρχισε την πολιορκία με στόχο αρχικά τον οχυρωμένο οικισμό έξω από το κάστρο. Οι Τούρκοι έπιασαν τα γύρω υψώματα και έριχναν με τηλεβόλα. Η πόλη όμως άντεχε. Στις εφτά μέρες οι Τούρκοι μπόρεσαν να κόψουν τη μία πηγή νερού, αλλά υπήρχε άλλη μία που δεν μπορούσαν να εντοπίσουν. Τότε ένας Τούρκος ντελής άφησε χωρίς νερό τρεις μέρες το άλογό του και μετά το αμόλησε κοντά στα τείχη. Το άλογό προσπάθησε να σκάψει με το πόδι του το χώμα και σε εκείνο το σημείο οι Τούρκοι ανακάλυψαν το κανάλι για τη δεύτερη πηγή.
Μετά τη διακοπή της υδροδότησης, οι πολιορκημένοι από το κάστρο έριχναν σχοινιά που στην άκρη τους είχαν δεμένο βαμβάκι και έπαιρναν έτσι νερό από το ποτάμι, αλλά οι Γενίτσαροι το αντιλήφθηκαν και τα έκοβαν. Τελικά, χωρίς νερό, το κάτω κάστρο παραδόθηκε. Από τους 6.000 που παραδόθηκαν, ο σουλτάνος διάλεξε 900 αγόρια και τα έστειλε να γίνουν γενίτσαροι ενώ οι υπόλοιποι μοιράστηκαν στο στρατό για να γίνουν σκλάβοι.

Όμως οι υπερασπιστές της ακρόπολης πάνω στο λόφο άντεχαν ακόμα χωρίς να δείχνουν καμιά διάθεση υποταγής. Ο Μωάμεθ τότε μήνυσε στον Γραίτζα ότι θα τον αφήσει να φύγει με τους άντρες του ανενόχλητος και εν τιμή. Ο Γραίτζας συμφώνησε και ο Σουλτάνος αποσύρθηκε με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του στη Βοστίτσα (Αίγιο) αφήνοντας πίσω τον Αλβανό Χαμουζά Ζενεβίση πασά, διοικητή Θεσσαλίας και Πελοποννήσου.

Ο Χαμουζάς όμως δεν τήρησε τη συμφωνία και συνέλαβε τους πρώτους από τη βυζαντινή φρουρά που βγήκαν δοκιμαστικά από το κάστρο. Μετά από αυτό ο Γραίτζας κλείστηκε στο κάστρο και έστειλε μήνυμα στον Σουλτάνο ότι αθέτησε τη συμφωνία.
Ο Μωάμεθ οργίστηκε, έπαυσε από τα καθήκοντά του τον Χαμουζά και τον αντικατέστησε με τον Ζαγανό πασά.

Ο Ζαγανός πολιόρκησε το κάστρο για ένα χρόνο, από τον Αύγουστο του 1460 μέχρι τον Αύγουστο του επόμενου χρόνου. Την περίοδο αυτή οι Τούρκοι είχαν σαν βάση το γειτονικό κάστρο της Λίστρενας (σημειωτέον ότι ο Ζαγανός σε αυτό το διάστημα διατάχθηκε να εκστρατεύσει και στα βόρεια Βαλκάνια). Τελικά ο Γραίτζας ήρθε σε συμφωνία με τον Ζαγανό και η φρουρά αποχώρησε από το κάστρο με τον οπλισμό της. Οι Τούρκοι τους επέτρεψαν να καταφύγουν στη Ναύπακτο που τότε ήταν κτήση της Βενετίας.

Ο ηρωισμός του Γραίτζα προκάλεσε τον θαυμασμό των συγχρόνων του. Ο μέγας βεζύρης Μαχμούτ που συνόδευε τον Σουλτάνο σχολίασε: ὡς ἐς Πελοπόννησον τοσαύτην χώραν ἀφικόμενος ἀνδράποδα μὲν πολλὰ εὕροιτο, ἄνδρα δὲ οὐδένα ὅτι μὴ τοῦτον (Χαλκοκονδύλης). Ο Γραίτζας έγινε λίγο μετά στρατηγός των Ενετών και αναφέρεται σε ιστορικά έγγραφα ως Graziano Paleologus και διοικητής του ελαφρού ιππικού των Ενετών.

To 1467 (όταν είχε ήδη αρχίσει ο Α’ Ενετοτουρκικός πόλεμος) αναφέρεται ότι στο κάστρο υπήρχε φρουρά 30 Τούρκων. Λίγο μετά κατελήφθη, προσωρινά και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, από τους Ενετούς, οι οποίοι επιχειρούσαν εκείνη την εποχή στην περιοχή της Πάτρας.

Ίσως κατά την αποχώρησή τους οι Ενετοί να κατέστρεψαν το κάστρο για να μη χρησιμοποιηθεί από τους Τούρκους. Αυτό μπορεί να συνέβη είτε στην δεκαετία του 1470 είτε στο τέλος της Β’ Ενετοκρατίας περί το 1715. Δεν αποκλείεται δηλαδή οι εκτεταμένες καταστροφές του κάστρου να οφείλονται σε ανατίναξη και όχι σε κατολίσθηση.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Λόγω των γκρεμών που περιστοιχίζουν τον λόφο, το κάστρο δεν πρέπει να είχε τείχη σε όλες τις πλευρές. Αλλά αυτό είναι κάτι που δεν το γνωρίζουμε με βεβαιότητα.
Από το κάστρο σήμερα σώζονται ελάχιστα ίχνη που δεν μπορούν να δώσουν επαρκή εικόνα για τη διάταξη της οχύρωσης. Οι κατολισθήσεις στο ύψωμα έχουν εξαφανίσει το μεγαλύτερο μέρος του λόφου και του κάστρου. Λόγω της σαθρότητας του εδάφους, η ανατολική πλευρά του λόφου έχει πάθει καθίζηση προ πολλού ενώ έχει καταρρεύσει και μέρος της δυτικής πλευράς. Οι καταστροφές αυτές έχουν αφήσει άθικτο μόνο ένα μικρό μέρος στο επάνω μέρος του λόφου σε σχήμα μισοφέγγαρου. Στην άκρη της νότιας-νοτιοανατολικής πλευράς αυτού του μισοφέγγαρου μπορεί να διακρίνει κανείς ό,τι έχει απομείνει από το κάστρο.

Το Σαλμενίκο ήταν μία από τις θέσεις που έγιναν αντικείμενο έρευνας κατά τη δεκαετία του 1990 του προγράμματος Morea Project ή MARWP (Minnesota Archaeological Researches in the Western Peloponnese) με επικεφαλής τον καθηγητή Frederic Cooper του Πανεπιστημίου της Μινεσότα των ΗΠΑ.
Τα ευρήματα αυτού του προγράμματος συνοψίζονται ως εξής για το Σαλμενίκο:
Περιμετρικό τείχος, πάχ. 2 μ., με πύργους προς Β. και Ν., διατρέχει τη στεφάνη της κορυφής του βουνού. Ένα ορθογώνιο κτίριο, διαστ. 5,90✖4,90 μ., βρίσκεται εντός του τείχους. Στις ανατολικές πλαγιές μια σειρά από αναλημματικά άνδηρα συγκρατούν τετράγωνες και ορθογώνιες υποθεμελιώσεις φραγκικών σπιτιών παρόμοιων με αυτά που βρίσκονται στο κάστρο της Οχιάς και στο Σταυράκι. (ΑΔ 52/Β1-1997).

Επίσης από το Moreas Project: Στη νότια πλευρά του λόφου διακρίνονται τα ερείπια τριών πύργων (φωτο 4). Πιο κάτω στις απότομες νότιες πλαγιές υπάρχουν μπάζα από τα σπίτια και από τις οχυρώσεις που έχουν καταρρεύσει. (Kourelis, 2003 –απ’ όπου και η κάτοψη).
Πάντως, η εικόνα του κάστρου έχει αλλάξει από την εποχή του Moreas Project, καθώς το φαινόμενο με τις κατολισθήσεις συνεχίζεται.

Ειδικά για τον οικισμό στο Μισοχώρι (800 μ. ΝΔ από το κάστρο), πρέπει να αναφέρουμε ότι εκτός από ερείπια 10 σπιτιών που επεσήμανε το Moreas Project, διασώζεται σε χαμηλό ύψος και μέρος του οχυρωματικού περιβόλου. Το γεγονός ότι ο μπούργος είχε αυτόνομη οχύρωση προκύπτει και από την ιστορία της πολιορκίας του Σαλμενίκου το 1460.

Το Μισοχώρι και τα λιγοστά ερείπιά του είναι εύκολα προσβάσιμα (αν και δεν έχουμε φωτο) αλλά η ανάβαση στο κάστρο είναι, όπως ειπώθηκε, σχεδόν αδύνατη.
Σχετικά με τις δυσκολίες πρόσβασης στο κάστρο, πολύ χρήσιμο είναι το σχόλιο του Sebastian Shroeder που παρατίθεται πιο κάτω (στο πεδίο με τα σχόλια – στα Αγγλικά).

Στο ρέμα, ένα χιλιόμετρο νότια από το κάστρο (θέση 38.225°Β, 21.9226°Α) σώζεται παλιό πέτρινο γεφύρι που σύμφωνα με τον Σφηκόπουλο είναι της ίδιας εποχής με το κάστρο.

Πηγές