Λιγοστά ερείπια από βυζαντινό και φράγκικο κάστρο σε λόφο που απέχει 2,5 χιλιόμετρα από το χωριό Γκραίκας του νομού Αχαΐας. Ο Γκραίκας (παλιά ονομασία «Γκρέκα») βρίσκεται σε ημιορεινή περιοχή του Παναχαϊκού όρους, 15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από το Αίγιο.

Το κάστρο έχει ταυτιστεί με το κάστρο Listrena ή Λιστρίνα που αναφέρεται στους φράγκικους καταλόγους με τα κάστρα, αλλά και στην πρώτη οθωμανική απογραφή.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται σε έναν λόφο με απότομες πλαγιές. Tρεις από τις πλευρές του περιβάλλονται από δύο ρέματα που καταλήγουν στον ποταμό Μαγανείτα. Οι χαράδρες που σχηματίζονται εξασφαλίζουν φυσική προστασία στο κάστρο από 3 μεριές και μόνο στη δυτική πλευρά υπάρχει ένας αυχένας που επικοινωνεί με το γειτονικό ύψωμα μέσω μιας στενής διόδου. Σε αυτήν την ευπρόσβλητη πλευρά υπήρχε τείχος. Οι υπόλοιπες πλευρές ήταν ατείχιστες.

Το ύψωμα έχει σχετικά μεγάλο υψόμετρο (475 μέτρα) αλλά δεν έχει υψομετρική διαφορά από τα γύρω υψώματα.

Ιστορία

Στους χωρογραφικούς πίνακες Hopf , στη λίστα με τα φράγκικα φέουδα του 1463 η Lastrana ή Listrenu περιλαμβάνεται ανάμεσα στα κάστρα που ανήκουν στον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Πάτρας.
Στη λίστα του 1463 (του Stefano Magno) συμπεριλαμβάνεται ξανά η Listrena, αλλά χαρακτηρίζεται πλέον κατεστραμμένη. Το ίδιο επαναλαμβάνεται και στη λίστα του 1471 όπου ξαναβρίσκουμε τη Listrena ως κατεστραμμένη, αφού όμως, όπως θα δούμε παρακάτω, μεσολάβησε επισκευή του κάστρου το 1465 από τους Ενετούς.
Το κάστρο αναφέρεται ως Listrina στην αλληλογραφία του Ενετού προβλεπτή Ιακώβου Βαρβαρίγου (Αύγουστος 1465), και μάλλον αυτός είναι η αιτία που το κάστρο έχει και την εναλλακτική ονομασία Λιστρίνα.

Σημειωτέον ότι ο Βαρβαρίγος χαρακτηρίζει το κάστρο luego forte, δηλαδή ισχυρό τόπο (Σάθας, 1880-90). Γενικά η ιστορία της Λίστρενας δείχνει ότι υπήρξε ένα από τα πιο αξιόλογα κάστρα στην Αχαΐα.

Το κάστρο της Λίστρενας δεν θεωρείται φράγκικο αλλά βυζαντινό. Σύμφωνα με τον τοπικό ερευνητή Ν.  Λέκκα (1916), το κάστρο υπήρχε πριν τη Φραγκοκρατία.
Πιθανολογείται ότι χτίστηκε περί τα τέλη του 10ου αιώνα και κατακτήθηκε από τους Φράγκους το 1205 στο πλαίσιο της κονγκέστας. Σύμφωνα πάντα με τον Ν. Λέκκα, που επικαλείται την τοπική προφορική παράδοση, οι Φράγκοι μπόρεσαν να καταλάβουν το κάστρο μετά από προδοσία μιας γριάς που ονομαζόταν Λίστραινα, η οποία έδειξε στους Φράγκους πού βρισκόταν το υδραγωγείο που έφερνε νερό στο κάστρο. Το κάστρο παραδόθηκε όταν οι Φράγκοι έκοψαν το νερό.
Αργότερα οι Έλληνες τιμώρησαν τη Λίστραινα θάβοντάς την ζωντανή. Στον τάφο της έριξαν λίθον αναθέματος. Υποτίθεται ότι αυτός ο τάφος υπάρχει ακόμη σε μια τοποθεσία που ονομάζεται «της γριάς το μνήμα».

Αυτή η ιστορία δεν αναφέρεται από τις ιστορικές πηγές εκείνης της περιόδου και δεν μπορούμε να είμαστε καθόλου σίγουροι ότι είναι πραγματική. Άλλωστε παρόμοιοι θρύλοι με γριές που πρόδωσαν κάστρα διασώζονται για τουλάχιστον τρία άλλα ελληνικά κάστρα (της Φανερωμένης στην Άνδρο, τον Κάστελλο Αγίου Στεφάνου στην Κρήτη και της Ζίχνας στη Μακεδονία).
Πάντως, ανεξάρτητα από τις όποιες επιφυλάξεις για τον θρύλο της Λίστρενας, το κάστρο είναι πολύ πιθανό να είναι όντως Βυζαντινό.

Στο κάστρο της Λίστρενας φυλακίστηκε για 9 μήνες, από τον Σεπτέμβριο του 1389 μέχρι τον Μάιο του 1390, ο φλωρεντίνος Δούκας Αθηνών Νέριο Ατσαγιόλι, σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά επεισόδια της Φραγκοκρατίας.
Τα γεγονότα έχουν ως εξής:
Ο ικανότατος και δραστήριος Νέριο (από το Ραϊνέριο) Ατσαγιόλι ήταν ο ισχυρότερος Φράγκος ηγεμόνας στην Ελλάδα την εποχή εκείνη και είχε παντρέψει τις κόρες του με δύο επίσης ισχυρούς ηγεμόνες: με τον δεσπότη τού Μυστρά Θεόδωρο Α’ Παλαιολόγο και με τον κόμη Κεφαλληνίας Κάρολο Α’ Τόκο.
To 1389 οι Βυζαντινοί του Μυστρά κατέλαβαν σε συνεννόηση με τον Νέριο το Άργος, το οποίο μόλις είχε γίνει ενετική κτήση, καθώς λίγο πριν είχε πουληθεί σε τιμή ευκαιρίας στη Βενετία από τη Μαρία ντ’Ανγκέν (D’Enghen), τελευταία απόγονο των Γάλλων δουκών των Αθηνών. Υπενθυμίζεται ότι από τον 13ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 14ου οι Γάλλοι ήταν κύριοι στο δουκάτο των Αθηνών έχοντας το Άργος και το Ναύπλιο στη δικαιοδοσία τους –το 1311 κυριάρχησαν στην Αθήνα οι Καταλανοί και μετά το 1385 ο Νέριο Ατσαγιόλι.

Οι Ενετοί αντέδρασαν στην υφαρπαγή του Άργους και επέβαλαν κυρώσεις τόσο στο Δουκάτο των Αθηνών όσο και στο Δεσποτάτο του Μυστρά. Συγκεκριμένα, η Βενετία διέκοψε κάθε εμπορική σχέση με αυτά τα κρατίδια και απέκλεισε τα λιμάνια, κάτι που δημιούργησε σοβαρότατα προβλήματα.
Ταυτόχρονα, οι Ενετοί εξασφάλισαν τη βοήθεια της μισθοφορικής εταιρείας των Ναβαρραίων που είχαν αποκτήσει τον έλεγχο του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Ο αρχηγός της εταιρείας Πέτρος του Σαν Σουπεράνο ήταν βάιλος του Πριγκιπάτου και παρόλο που παλαιότερα υπήρξε σύμμαχος του Νέριο (τον είχε βοηθήσει να καταλάβει το Δουκάτο των Αθηνών), εκείνη την εποχή είχε έρθει κοντά στους Ενετούς και επιπλέον το έπαιζε υπέρμαχος των δικαιωμάτων του Αραγωνέζου (και συμπατριώτη του) βασιλιά της Σικελίας στον οποίο υπαγόταν το δουκάτο των Αθηνών προτού το αρπάξει ο Νέριο.
Ο Σουπεράνο, λοιπόν, υποδυόμενος ρόλο μεσολαβητή στη διένεξη με τη Βενετία, κάλεσε τον Νέριο Ατσαγιόλι στη Βοστίτσα (Αίγιο) για να συζητήσουν το ακανθώδες θέμα του Άργους. Ο Νέριο, που κατά τα άλλα ήταν παμπόνηρος, δεν υποψιάστηκε την παγίδα του παλιού του συμμάχου και πήγε αφελώς στο Αίγιο. Εκεί τον συνέλαβε ο κουνιάδος τού Σουπεράνο, ο Γενοβέζος Ανδρόνικος Ασάν Ζαχαρία, και τον φυλάκισε στο κάστρο τής Λίστρενας. Οι λόγοι που επελέγη η Λίστρενα ήταν ότι αφενός ανήκε στον Ασάνη Ζαχαρία (ο οποίος ήταν μέγας κοντόσταβλος και βαρόνος Χαλανδρίτσας και Βοστίτσας) και αφετέρου ήταν σχετικά απομονωμένο και άγνωστο μέρος.

Η φυλάκιση του Νέριο προκάλεσε κινητοποίηση των ισχυρών φίλων του, μεταξύ των οποίων οι δυο γαμπροί του, ο αδερφός του που ήταν καρδινάλιος Φλωρεντίας, αλλά και ο ίδιος ο Πάπας. Τελικά επετεύχθη συμφωνία με τη Βενετία και συμφωνήθηκε η απελευθέρωση του Νέριο μετά από γενναίες παραχωρήσεις προς τους Ενετούς (τους έδωσε τα Μέγαρα, την κόρη του Φραντζέσκα για όμηρο και γύρω στα 15.000 δουκάτα) και αφού δεσμεύτηκε ότι θα πείσει τον Θεόδωρο Παλαιολόγο να φύγει από το Άργος (κάτι που τελικά συνέβη το 1394, για άλλους λόγους).
Επιπλέον οι άπληστοι Ναβαρραίοι όταν είδαν ότι η συμφωνία δεν προέβλεπε κανένα κέρδος για τους ίδιους, ζήτησαν και αυτοί ένα υπέρογκο ποσό για να απελευθερώσουν τον δούκα. Οι Αθηναίοι έκαναν πολλές θυσίες για να συγκεντρώσουν τα λύτρα και μεταξύ των άλλων αναγκάστηκαν να λιώσουν την αργυρή επένδυση των πυλών του Παρθενώνα (που είχε μετατραπεί σε εκκλησία, γνωστή ως Παναγία η Αθηνιώτισσα), και να ρευστοποιήσουν τα χρυσά και ασημένια αφιερώματα του ναού και της μητρόπολης της Κορίνθου.

Το κάστρο πρέπει να έμεινε στα χέρια των Φράγκων και του Κεντυρίωνα Β’ Ζαχαρία (του τελευταίου πρίγκιπα Αχαΐας) μέχρι το 1430 περίπου, όταν το Πριγκιπάτο καταλύθηκε από τους Βυζαντινούς του Μυστρά.
Η περιοχή έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1458, στην πρώτη εκστρατεία του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή στον Μοριά, όταν κατέκτησε όλη τη βόρεια Πελοπόννησο. Το 1460 οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν το κάστρο της Λίστρενας σαν στρατόπεδο και ορμητήριο για την δύσκολη πολιορκία του γειτονικού κάστρου του Σαλμενίκου που ήταν το τελευταίο κάστρο του Μοριά που έπεσε στα χέρια των Τούρκων.

Στα Οθωμανικά κατάστιχα που συνετάχθησαν μετά την ολοκλήρωση της κατάληψης της Πελοποννήσου, κατά τα έτη 1460-1463, είναι καταχωρημένα τόσο το χωριό Γκραίκας με 4 νοικοκυριά, όσο και το παρακείμενο κάστρο Λίστρενα με 14 νοικοκυριά και 4 χήρες (Λιακόπουλος, 2019).

Κατά τον Α’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, το κάστρο της Λίστρενας κατελήφθη από τους Ενετούς. Ο Ενετός Ιάκωβος Βαρβαρίγος (Jacomo Barbarigo) ο οποίος ήταν Προβλεπτής (Provveditore) Μορέως από τον Μάιο του 1464 μέχρι τον ανασκολοπισμό του από τους Τούρκους το 1466, εισηγήθηκε σε επιστολή του προς τη Βενετία την ενίσχυση του ισχυρού αυτού φρουρίου (Σάθας 1880-90). Από την εισήγηση αυτή πληροφορούμαστε ότι το φρούριο ήταν το κύριο στρατόπεδο των Τούρκων στην περιοχή, με 3000 άντρες, από τους οποίους 1000 Τούρκοι (;) και είχε καταληφθεί, μετά από βομβαρδισμό, από το Ενετό ευγενή Μάρκο Βέγια (Marco Vegia –αγνώστων λοιπών στοιχείων).
Η επισκευή του κάστρου έγινε, αλλά μετά τον θάνατο του Βαρβαρίγου και την αποτυχία των Ενετών να καταλάβουν την Πάτρα, οι Τούρκοι ανακατέλαβαν τη Λίστρανα το 1466 ή το 1467. Τότε είναι –μάλλον– που το κάστρο καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε.
Θεωρείται σίγουρο ότι το κάστρο καταστράφηκε από τους ίδιους τους Ενετούς πριν φύγουν. Ήταν κάτι που το συνήθιζαν εκείνα τα χρόνια.

Στην ενετική απογραφή του Grimmani του 1700 ο Γκραίκας καταγράφεται ως χωριό της επαρχίας Βοστίτσας κατοικούμενο από 5 οικογένειες, αλλά δεν γίνεται λόγος για τη Λίστρενα...

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Όπως προαναφέρθηκε, το κάστρο είχε τείχος μόνο στην ευπρόσβλητη δυτική πλευρά. Οι υπόλοιπες πλευρές ήταν ατείχιστες. Από το τείχος αυτό σώζονται λίγα υπολείμματα.

Γενικά από το κάστρο δεν σώζονται πολλά.
«Είναι ολότελα γκρεμισμένο, οι τοίχοι στέκονται το πολύ σε μισό μπόι ύψος. Χαλάσματα από αποθήκες, από μικρούς πύργους και μια μικρή εκκλησιά στην κορφή, ολότελα χαλασμένη.» (Κόντογλου, 2004)

Σύμφωνα με τον Σφηκόπουλο (1968) σώζονται τα ερείπια 20 περίπου κτισμάτων στο εσωτερικό. Οι διαστάσεις τους είναι: μήκος 4,20μ. πλάτος 2-3 μ. και ύψος μέχρι 1 μ., το πολύ. Επίσης διακρίνονται θεμέλια από στρογγυλά σπιτάκια και μικρούς αμυντικούς πύργους.
Προς τη νότια πλευρά υπάρχουν τα ερείπια μιας μικρής εκκλησίας (φωτο 3), ενώ στο πιο ψηλό σημείο του κάστρου υπάρχουν ερείπια από δύο άλλα οικήματα. Αυτά τα ερείπια (η εκκλησία και της κορυφής) έχουν στην τοιχοποιία τους ασβεστοκονίαμα, ενώ τα υπόλοιπα κτίσματα δεν έχουν.

Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα λέγεται ότι σωζόταν και η πύλη του κάστρου που ήταν επενδεδυμένη με χάλκινες πλάκες (Σφηκόπουλος, 1968).

Πηγές