Στο κέντρο της κωμόπολης της Χαλανδρίτσας βρίσκεται το ερείπιο του πύργου που οι ντόπιοι ονομάζουν Παλαιόπυργο. Κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσε μέρος του κάστρου που αναφέρεται σε πολλές ιστορικές πηγές από την περίοδο της Φραγκοκρατίας και έπειτα.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Ο πύργος δεν βρίσκεται σε φυσικά οχυρή θέση (κορυφή υψώματος, άκρη γκρεμού, όχθη ποταμού) αλλά σε κατωφέρεια με κατεύθυνση βορρά-νότου σε μία νότιο-δυτική παραφυάδα του Παναχαϊκού όρους μαζί με τον υπόλοιπο οικισμό. Η παρουσία παλαιών κτιρίων κοντά στον πύργο, καθώς και η γειτνίαση του με τον δρόμο που οδηγεί στα Καλάβρυτα αποτελούν ενδείξεις ότι ο πύργος από παλιά βρισκόταν στο κέντρο του πολεοδομικού ιστού του οικισμού. Δηλαδή τουλάχιστον στην περίπτωση της Χαλανδρίτσας ο φεουδάρχης δεν βρισκόταν απομονωμένος χωροταξικά από τον υπόλοιπο οικισμό σε κάποιο κάστρο-κορυφή, αλλά ο πύργος του ως ένα ισχυρό σύμβολο της φεουδαρχικής εξουσίας, αποτελούσε ένα από τα κέντρα του οικισμού.

Από τη θέση αυτή ο πύργος επτοπτεύει την πεδιάδα της Χαλανδρίτσας. Η πεδιάδα αυτή αποτελεί ένα χώρο που οριοθετείται βορειοδυτικά από τον Πατραϊκό κόλπο, ανατολικά από τις υπόρειες του Παναχαϊκού, νότια-νοτιοδυτικά από τον Ερύμανθο και τις απολήξεις του (Σανταμέρι – βουνά Ωλενίας) ενώ δυτικά-βορειοδυτικά γειτνιάζει με την μεγάλη πεδιάδα της Ηλείας. Δηλαδή εκτός από τα δυτικά-βορειοδυτικά πρόκειται για μία σαφώς γεογραφικά καθορισμένη περιοχή η οποία αποτελούσε τη βαρονία της Χαλανδρίτσας (βλέπε προηγούμενη ανάρτηση σχετικά με την ιστορία της Βαρονίας). Την πεδιάδα αυτή διατρέχει ο ποταμός Πείρος, ένας μικρός παραπόταμος του οποίου περνά μέσα από τη Χαλανδρίτσα σε μικρή απόσταση (90 μ) από τον πύργο.

Ιστορία

Σύμφωνα με την ελληνική εκδοχή του χρονικού Μορέως χτίστηκε από το φράγκο βαρόνο Robert ή Audebert de Tremolay (ή de la Trémoille ή de Demolay ή «Τρεμουλά» κατά το Χρονικό) στα 1209, ενώ σύμφωνα με την αραγωνική εκδοχή στα 1216 από τον Konrad Alleman, πρώτο βαρόνο της Πάτρας. Όπως θα δούμε παρακάτω υπάρχουν στοιχεία που συνηγορούν στο φράγκικο χαρακτήρα του πύργου.
Πρόκειται για ένα από τα πιο μικρά κάστρα (ως έδρα βαρόνου) συγκρινόμενο με αυτά που χτίστηκαν στις υπόλοιπες βαρονιές του Μορέα την ίδια περίοδο. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο μικρό μέγεθος (4 φέουδα) και κατά συνέπεια στα περιορισμένα μέσα της Βαρονίας καθώς επίσης και στο γεγονός ότι δε συνόρευε άμεσα με άλλο κράτος.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο πύργος περιβάλλεται από τείχος που στο μεγαλύτερο μέρος του σώζεται σε ύψος άνω του ενός μέτρου. Το τείχος παρουσιάζει λιθοδομή όμοια με αυτή του πύργου και πιθανώς χτίστηκε πριν την τουρκοκρατία. Το σχήμα του είναι περίπου τετράγωνο με τις Δ και Α πλευρές να είναι μεγαλύτερες κατά 3 μέτρα. Αν και η μέτρηση λόγω των πρακτικών δυσκολιών πρόσβασης πιθανόν να μην είναι απόλυτα ακριβής, οι Α και Δ πλευρές βρέθηκαν να έχουν μήκος 29 μέτρα και οι Β και Ν 24 μέτρα. Οι τέσσερεις ευθείες πλευρές είναι κάθετες μεταξύ τους χωρίς το τείχος να ακολουθεί κάποιο σχηματισμό του εδάφους (φαινόμενο όχι και τόσο συνηθισμένο στη φράγκικη αρχιτεκτονική στην Ελλάδα). Ο περίβολος αγκαλιάζει περιμετρικά τον πύργο ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο του. Το πάχος του τείχους αυτού είναι 1,40-1,50 μέτρα σε όλο το μήκος του και χάρη στο πάχος αυτό θα ήταν δυνατό να φέρει περίδρομο.

Πρόκειται για απλό τείχος χωρίς κάποιες ενδείξεις για προεξοχές (μικρούς πύργους, προμαχώνες) σε αυτό και δίχως θυρίδες τουλάχιστον στο ύψος που σώζεται. Μετρώντας από το εσωτερικό του περιβόλου, το μέγιστο σωζόμενο ύψος είναι 2,70 μέτρα. Από την εξωτερική πλευρά είναι τουλάχιστον 1,50 μέτρα μεγαλύτερο, φτάνοντας τα 4,20 μέτρα. Καλύτερα διατηρημένη είναι η δυτική και νότια πλευρά όπου και διακρίνεται η ιδιαίτερη τοιχοποιία του (ποταμίσιες πέτρες λίγο κατεργασμένες με παρεμβολές από θραύσματα κεραμιδιών. Η είσοδός του περιβόλου αυτού πιθανώς βρισκόταν στη νότια πλευρά στο σημείο που αυτή συναντιέται με τη δυτική, καθώς είναι το μόνο πλήρως ισοπεδωμένο σημείο και δεν φαίνεται να υπήρχε κάποιο άλλο άνοιγμα σε άλλο μέρος του περιβόλου. Στην Πελοπόννησο με την εξαίρεση μεταγενέστερου πύργου της Τουρκοκρατίας στην περιοχή του Κιβεριού, πιθανώς αποτελεί μοναδικό παράδειγμα σωζόμενου περιμετρικού περιβόλου οχυρού πύργου.

O Πύργος

Ο πύργος έχει τετράγωνη βάση ελαφρώς παράγωνη. Δηλαδή αποτελείται από τέσσερεις πλευρές σχεδόν ισομήκεις. Το μήκος της Δ και Α πλευράς εξωτερικά είναι 9,5 μέτρα και της Β και Ν 8,50 μέτρα. Βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου και οι πλευρές του περίπου ισαπέχουν από τις πλευρές του περιβόλου και είναι παράλληλες αυτών. Δηλαδή οι πλευρές του είναι προσανατολισμένες προς τα σημεία του ορίζοντα. Το πάχος του τοίχου είναι 1,50 μέτρα στη βάση και 1,45 στο μέγιστο σωζόμενο ύψος. Το εσωτερικό εμβαδόν του πύργου στη βάση του είναι περίπου 35 τ.μέτρα. Παρατηρώντας τις διαστάσεις του καθίσταται σαφές ότι είναι αισθητά μεγαλύτερος από άλλους μεσαιωνικούς πύργους της Αχαΐας.

Δυστυχώς σήμερα ο πύργος δεν διατηρείται στο αρχικό του ύψος. Βάσει μαρτυρίας χωριανού, στο παρελθόν αποτελούσε τριώροφο οικοδόμημα, ψηλότερο από τα υπόλοιπα του χωριού. Μάλιστα σύμφωνα με τον ίδιο ήταν διακριτός από την κωμόπολη της Κ. Αχαΐας. Αυτό θα μπορούσε να ισχύει αν λάβουμε υπόψη μας το πάχος της τοιχοποιίας στη βάση, και υπολογίζοντας χοντρικά (λαμβάνοντας υπόψη πέτρινους πύργους στη Μάνη αντίστοιχης τεχνολογίας) ότι κάθε όροφος «απαιτεί» 50 εκατοστά πάχος. Η τοιχοδομία του πύργου με μερικώς κατεργασμένες πέτρες μεγαλύτερες στη βάση και σταδιακά μικρότερες ανεβαίνοντας και συχνή χρήση κεραμικών θραυσμάτων, τον κατατάσσει με ασφάλεια στη μεσαιωνική περίοδο. Σήμερα σώζεται σε ύψος 5,3 μέτρων.

Εντύπωση προκαλούν οι γωνιόλιθοι της κατασκευής του πύργου, τα λεγόμενα κλειδιά. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα παλιά πέτρινα σπίτια του οικισμού που φέρουν γωνιόλιθους μέσου μεγέθους και μικρού βάθους από λευκή πέτρα, ο πύργος φέρει πολύ μεγάλους γωνιόλιθους από ξανθό ασβεστόλιθο, άριστα κατεργασμένους σε ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο σχήμα. Ένας από αυτούς έχει διαστάσεις 85 x 48 x 48 εκατοστά. Κάποιοι βρίσκονται σήμερα ριγμένοι μαζί με πολλούς άλλους λίθους στον περίβολο του. Ακόμα μεγαλύτερος αριθμός γωνιόλιθων βρίσκεται σε δεύτερη χρήση σε μεταγενέστερο κτίσμα εφαπτόμενο στη δυτική πλευρά του πύργου. Στο εσωτερικό του πύργου υπάρχει πληθώρα λίθων που έχουν καταπέσει από την τοιχοποιία, οι οποίοι καθιστούν αδύνατο τον προσδιορισμό της στάθμης του κτίσματος, προκειμένου να διαπιστωθεί το βάθος του, καθώς και αν το ισόγειο χρησίμευε ως κιστέρνα (ταμιευτήρας βρόχινου ύδατος) ή ως αποθηκευτικός χώρος

Μέχρι το σωζόμενο ύψος δεν υπάρχει κάποιο άνοιγμα (πόρτα ή παράθυρο). Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η είσοδος του πύργου ήταν σε ανώτερο επίπεδο και η πρόσβαση σε αυτή γινόταν με σκάλα πέτρινη (σχετικά ερείπια δεν υπάρχουν στο χώρο) ή το πιθανότερο ξύλινη. Αυτή εξάλλου ήταν και η πρακτική σε στρατιωτικούς πύργους και οχυρές κατοικίες μέχρι τον 19ο αιώνα στον Ελλαδικό χώρο. Στο εσωτερικό του πύργου δεν υπάρχουν μεγάλες θυρίδες υποδοχής ξύλινων δοκών στην τοιχοποιία γεγονός που θα μπορούσε να μας οδηγήσει στην υπόθεση ότι μέχρι το υπάρχον ύψος δεν υφίστατο ξύλινο πάτωμα ορόφου, οπότε και η είσοδος βρισκόταν ακόμα ψηλότερα. Στη δυτική πλευρά του πύργου σήμερα υπάρχει ρήγμα από όπου είναι δυνατή η είσοδος στο εσωτερικό αυτού. Το ρήγμα αυτό μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι είναι μεταγενέστερο και δημιουργήθηκε προφανώς για τη φύλαξη ζώων όταν ο πύργος είχε πλέον εγκαταληφθεί.

Σήμερα ο χώρος του εσωτερικού του πύργου και του περιβόλου του είναι κατάφυτος με άγρια βλάστηση που δυσκολεύει ιδιαίτερα την πρόσβαση. Αυτή γίνεται από τη νότια πλευρά από δρόμο ανάμεσα από σπίτια του χωριού. Από όλες τις άλλες πλευρές ο περίβολος συνορεύει με τις πίσω αυλές σπιτιών καθιστώντας την είσοδο από νότια μοναδική.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

H απονομή της βαρωνείας της Χαλανδρίτσας σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως:

Τοῦ μισὶρ Ρουμπέρτου ντὲ Τρεμουλᾶ τέσσαρα φίε τοῦ ἐδῶκαν·
τὴν Χαλανδρίτσαν ἔχτισεν κ᾿ ἐλέγαν τον ἀφέντην.

Πηγές