Ένα από τα πιο όμορφα και καλοφτιαγμένα κάστρα στην Ελλάδα στο οποίο συνδυάζονται με μοναδικό τρόπο η ισχυρή ορεινή ακρόπολη, η οχύρωση της πόλης και το χαρακτηριστικό λιμενόκαστρο.

Το Όνομα του Κάστρου

Στις ιστορικές πηγές η Ναύπακτος είναι γνωστή με διάφορα ονόματα: Ναύπακτος για τους Αρχαίους Έλληνες, Le Pacto, La Pacto, Nepantum, Neopantum, Neopatum, Nepanto για τους Φράγκους, Lepanto και Lapente για τους Ενετούς, Inebahti για τους Τούρκους.
Κατά τη Βυζαντινή περόδο το όνομά της ήταν Έπακτος ή Έπαχτος.
Διεθνώς η Ναύπακτος είναι γνωστή κυρίως ως Lepanto λόγω της ναυμαχίας του Lepanto (1571), που θεωρείται από τις πιο σημαντικές ναυμαχίες της παγκόσμιας ιστορίας.

Το αρχαίο όνομα «Ναύπακτος», που επανήλθε τα νεώτερα χρόνια, δηλοί ότι κατά την αρχαιότητα υπήρξε τόπος ναυπήγησης πλοίων.

Ιστορία

Το κάστρο της Ναυπάκτου οφείλει τη σημερινή του μορφή στους Ενετούς. Η Ναύπακτος είχε μεγάλη στρατηγική σημασία για τη Βενετία και κατά την πρώτη περίοδο της Ενετοκρατίας (1407-1499) προσπάθησαν να την προστατέψουν από τους προελαύνοντες Οθωμανούς χτίζοντας ισχυρό κάστρο.

Οι οχυρώσεις της Ναυπάκτου ξεκινούν από έναν λόφο στα βορειοδυτικά της σύγχρονης πόλης και καταλήγουν στο λιμάνι. Είναι το αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών κατασκευαστικών φάσεων, από την αρχαιότητα έως και την τουρκοκρατία. Παρά τη φθορά του χρόνου, διατηρούνται σε καλή κατάσταση συγκριτικά με άλλα ελληνικά κάστρα αυτού του μεγέθους.

Το κάστρο της Ναυπάκτου καταλαμβάνει λίγο-πολύ τη θέση της αρχαίας οχύρωσης, η οποία σύμφωνα με πρόσφατα ανασκαφικά ευρήματα ήταν μεγαλύτερη από τη μεσαιωνική. Αρχικά την πόλη κατείχαν οι Λοκροί.
Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο κατελήφθη από τους Αθηναίους και έγινε σημαντική ναυτική βάση τους. Ο Θουκυδίδης περιγράφει διεξοδικά δύο μάχες που έγιναν στο λιμάνι της Ναυπάκτου.
Το 191 π.Χ. η Ναύπακτος κατελήφθη από τους Ρωμαίους. Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο υπαγόταν στην επαρχία Αχαΐας και υπήρξε έδρα επισκοπής. Το 551/552 μ.Χ. η πόλη καταστράφηκε από σεισμό.

Κατά τους σκοτεινούς αιώνες (7ο/8ο) πρέπει να αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα με την κάθοδο των Σλάβων και με τις θαλάσσιες επιδρομές των Σαρακηνών. Την περίοδο αυτή ανήκει στο θέμα Ελλάδος. Τον 9ο αιώνα αναφέρεται ως βάση ελλιμενισμού του βυζαντινού στόλου με αξιωματούχο «εξαρτιστή». Στις αρχές του 10ου αιώνα έγινε πρωτεύουσα του Θέματος Νικοπόλεως, καθώς και έδρα της Μητρόπολης της Παλαιάς Ηπείρου.

Το 1204, στη μοιρασιά που ακολούθησε την πτώση της Κωνσταντινούπολης, η Ναύπακτος παραχωρήθηκε στους Ενετούς. Το 1210 ο Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός την προσάρτησε στις κτήσεις του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Το 1294 δόθηκε προίκα στον πρίγκιπα του Τάραντος Φίλιππο Ανδηγαυό (ντ’ Ανζού) και το 1380 καταλήφθηκε από τον Αλβανό τοπάρχη Γκίνο Μπούα Σπάτα.

Από το 1407 έως το 1499 διήρκεσε η Α' Ενετοκρατία ενώ ως το 1687 ήταν υπό Τουρκική κυριαρχία. Από το 1687 έως το 1699 ήταν η περίοδος της Β' Ενετοκρατίας για να ακολουθήσει η Τουρκική κατοχή ως το 1829.

Στις 18 Απριλίου 1829, απελευθερώθηκε οριστικά από τους Τούρκους, όταν ο Ανδρέας Μιαούλης απέκλεισε το λιμάνι της πόλης και ανάγκασε τους Τούρκους να παραδώσουν το φρούριο. Φεύγοντας οι κατακτητές, άφησαν πίσω τους ελάχιστες οικογένειες Ελλήνων οι οποίες, μάλιστα, ήρθαν σε αντιπαράθεση με τις Σουλιώτικες οικογένειες (Μποτσαραίοι, Τζαβελαίοι κλπ), στις οποίες το νεοσύστατο ελληνικό κράτος είχε παραχωρήσει τα τουρκικά αρχοντικά, ως ανταμοιβή για την προσφορά τους στον Αγώνα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η συνολική μεσαιωνική οχύρωση της Ναυπάκτου έχει επίμηκες ακανόνιστο σχήμα στον άξονα βορρά-νότου με μέγιστο μήκος 750μ. και μέγιστο πλάτος 365μ.
Η συνολική έκταση είναι 175 στρέμματα και η περίμετρος 2250 μέτρα.

Το κάστρο της Ναυπάκτου οφείλει τη σημερινή του εικόνα σε εργασίες που έγιναν σε διάφορες περιόδους για πάρα πολλούς αιώνες.
Η μορφή του κατά την αρχαιότητα δεν είναι ακριβώς γνωστή. Είναι βέβαιο ότι υπήρχε οχύρωση από τότε, και μάλιστα κάλυπτε μεγαλύτερη έκταση από τη μεσαιωνική, κάτι που είναι ενδεικτικό για το μέγεθος και τη σπουδαιότητα της αρχαίας πόλης. Υπολείμματα της αρχαίας οχύρωσης διακρίνονται ενσωματωμένα στη βορειοδυτική πλευρά των τειχών, αλλά και στο ανατολικό σκέλος πάνω από την πύλη Φαλτσοπόρτι.

Ειδικά στην ακρόπολη, τμήματα των αρχαίων πύργων της οχύρωσης, κτισμένων κατά το ψευδοϊσόδομο, τραπεζιόσχημο και πολυγωνικό σύστημα με ορθογωνισμένους δόμους, αποτελούν την βάση των βυζαντινών πύργων, ενώ αρχαίοι δόμοι έχουν χρησιμοποιηθεί, σε δεύτερη χρήση, στις βυζαντινές και ενετικές τοιχοποιίες.

Το Βυζαντινό κάστρο πρέπει να υπήρχε από την αρχή της Βυζαντινής περιόδου, αλλά σίγουρα ανακατασκευάστηκε στον 10ο ή 11ο αιώνα όταν η Ναύπακτος έγινε πρωτεύουσα του θέματος Νικοπόλεως. Το κάστρο εκείνο περιοριζόταν στην κορυφή του λόφου αφήνοντας ατείχιστη την κάτω πόλη και το λιμάνι. Και, βεβαίως, δεν είχε τότε την κατοπινή του διαρρύθμιση με τα πέντε διαζώματα.

Μετά το 1407 που οι Ενετοί κατέλαβαν την πόλη επανασχεδίασαν και ανακατασκεύασαν το κάστρο, τα τείχη του οποίου επεκτάθηκαν μέχρι το λιμάνι, ενώ τότε δημιουργήθηκαν οι πολλαπλοί εσωτερικοί περίβολοι και προστέθηκαν μοντέρνοι προμαχώνες. Το έμβλημα της Βενετίας, ο Λέων του Αγίου Μάρκου, εντοιχίστηκε σε διάφορα σημεία και σήμερα σώζεται στον δυτικό πύργο του λιμανιού και στον προμαχώνα της ανατολικής πύλης, στο «Φαλτσοπόρτι».

Το ισχυρότερο και ψηλότερο σημείο του κάστρου είναι στο βορειοδυτικό άκρο του, όπου είναι η ακρόπολη. Από εκεί η οχύρωση απλώνεται διευρυνόμενη προς νότο σε δύο βραχίονες που ακολουθώντας τη γεωμορφολογία του επικλινούς εδάφους καταλήγουν στην ακτή περικλείοντας και το μικρό ενετικό λιμάνι.
Μεταξύ των τειχών που κατεβαίνουν προς τη θάλασσα, στα ανατολικά και στα δυτικά, υπάρχουν 4 εγκάρσια διατειχίσματα που διαιρούν το κάστρο σε 5 τμήματα. Ειδικά για τη Ναύπακτο, έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία αυτά τα τμήματα στα οποία χωρίζεται εσωτερικά το κάστρο να περιγράφοντα ως «διαζώματα».

Το κάστρο της Ναυπάκτου λοιπόν έχει 5 διαζώματα που χωρίζονται μεταξύ τους με 4 διατειχίσματα.

Τα τρία ανώτερα διαζώματα είναι σε πιο κακοτράχαλο έδαφος και αποτελούσαν τον αρχικό πυρήνα του κάστρου (τον «Άνω Περίβολο»), όπου βρίσκονταν το διοικητικό κέντρο και οι εγκαταστάσεις της φρουράς. Εννοείται ότι το πιο οχυρό σημείο είναι το πρώτο διάζωμα, η ακρόπολη, στο ψηλότερο σημείο. Πιο κάτω από την ακρόπολη υπήρχε το 2ο διάζωμα, το λεγόμενο «Περιτόριον», και πιο κάτω το 3ο διάζωμα με την ονομασία «Ουρομάζιον» ή «Ουραμάσιο».

Τα άλλα δύο διαζώματα, το 4ο και το 5ο, είναι χαμηλότερα και μαζί αποτελούν τον «Κάτω Περίβολο» που περιλαμβάνει τη σημερινή πόλη και το λιμάνι. Το 4ο διάζωμα ήταν η συνοικία «Νιόκαστρο» και το 5ο διάζωμα που περιλάμβανε το λιμάνι λεγόταν παλιότερα «Βροντόλακα» ή Κάτω Πόλη.

Στο κάστρο της Ναυπάκτου τα τείχη διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό και, κατά κανόνα, στο αρχικό τους ύψος. Σε λίγα σημεία τα τείχη έχουν γκρεμιστεί μέσα στον 20ο αιώνα για να γίνει δυνατή η κατασκευή δρόμων για την εξυπηρέτηση της πόλης (φωτ.22).

Το πάχος των τειχών κυμαίνεται μεταξύ 2,5 και 3,5 μέτρων. Σε ορισμένα σημεία η εξωτερική παρειά των τειχών είναι κεκλιμένη έχοντας τη γνωστή scrapa για ενίσχυση της αντοχής σε βολές πυροβόλων.
Στο επάνω μέρος των τειχών διαμορφώνεται ο περίδρομος πλάτους 2 μέτρων περίπου, η εξωτερική παρειά του οποίου προστατεύεται από πολεμίστρες.
Στα 3 ανώτερα διαζώματα κυριαρχούν τα βυζαντινά τείχη και πύργοι. Χαμηλότερα επικρατεί το ενετικό στοιχείο και πιο κάτω προς το λιμάνι είναι περισσότερα τα οθωμανικά στοιχεία με την μορφή κυρίως προσθηκών και επισκευών.

Σε καίρια σημεία η οχύρωση ενισχύεται με προμαχώνες ή με πύργους. Στην πλειοψηφία τους οι πύργοι είναι τετραγωνικοί και Βυζαντινοί ενώ οι προμαχώνες είναι κολουροκωνικοί και ενετικοί. (Υπάρχουν όμως και τουρκικοί.) Στο σύνολο της οχύρωσης μπορούν να μετρηθούν σήμερα 30 πύργοι και προμαχώνες.
Ο πιο χαρακτηριστικός προμαχώνας είναι ο επονομαζόμενος «Ωραία Τάπια» (φωτ.8) ο οποίος είναι στο κέντρο του 4ου διαζώματος χωρίς να συνδέεται με κάποιο τείχος. Είναι ένας ογκώδης ενετικός προμαχώνας και ένα από τα πιο διακριτά στοιχεία της χερσαίας οχύρωσης.
Ένας άλλος αξιοσημείωτος προμαχώνας είναι ο ημικυκλικός οθωμανικός προμαχώνας στη συμβολή των εξωτερικών ανατολικών τειχών 4ου και 5ου διαζώματος, πάνω στον οποίο έχει χτιστεί το 1914 ο πύργος του ρολογιού της Ναυπάκτου (φωτ.9).

Το κάστρο της Ναυπάκτου είχε 5 εξωτερικές πύλες, η μία από τις οποίες ήταν θαλάσσια. Στον Κάτω Περίβολο υπήρχε η Δυτική Πύλη (φωτ.11) η οποία διατηρείται επάνω στην κεντρική οδό της σύγχρονης πόλης, ενώ η ανατολική πύλη ή «πύλη των Σαλώνων» έχει κατεδαφιστεί από το 1937.

Στον Άνω Περίβολο έχουμε τη Δυτική Πύλη (φωτ.14,16) που είναι ένα συγκρότημα από 3 επάλληλες πύλες που οδηγούν στο κάτω μέρος του 3ου διαζώματος. Η πύλη προστατεύεται από έναν Βυζαντινό πύργο στον οποίο έχει προστεθεί σε μια μεταγενέστερη εποχή ένας σκαρπωτός μανδύας που τον κάνει να φαίνεται κωνικός.
Στον Άνω Περίβολο σώζεται και η εντυπωσιακή ανατολική πύλη, γνωστή ως «Φαλτσοπόρτι» (φωτ.10) που προστατεύεται από ισχυρό ενετικό προμαχώνα.

Εκτός από τις εξωτερικές πύλες υπάρχουν και μικρότερες εσωτερικές πύλες που επιτρέπουν την επικοινωνία μεταξύ των διαζωμάτων. Η πιο γραφική από αυτές τις εσωτερικές πύλες είναι η Σιδερόπορτα μεταξύ 4ου και 5ου διαζώματος.

Αλλά το πλέον χαρακτηριστικό μνημείο της Ναυπάκτου, και τρόπον τινα το σήμα κατατεθέν της, είναι το μικρό ενετικό λιμάνι με τους δύο προμαχώνες στην είσοδο. Το λιμανάκι αυτό υπήρξε πολύ σημαντικό και έχει πλούσια ιστορία, από την αρχαιότητα ακόμα. Η αρχιτεκτονική του έχει ενετική προέλευση, αλλά τα περισσότερα οχυρωματικά στοιχεία του είναι οθωμανικά, όπως ο πυργίσκος με το κωνικό καπέλο.
Τα παλιά τα χρόνια η είσοδος του λιμανιού έκλεινε με αλυσίδα από τον ένα προμαχώνα στον άλλο.
Το λιμάνι υπήρξε επί Ενετοκρατίας, τον 15ο αιώνα, σημαντικό κέντρο εμπορίου. Αναπόφευκτα τους επόμενους αιώνες το μικρό του μέγεθος πρέπει να περιόρισε τη χρήση του, κάτι που έφερε μια μικρή υποβάθμιση της πόλης από τον 18ο αιώνα, καθώς τα πλοία της εποχής δεν χωρούσαν πια στο μικρό λιμάνι.

Σήμερα η οχύρωση της Ναυπάκτου αποτελεί ένα από τα καλύτερα διατηρημένα δείγματα μεσαιωνικής φρουριακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Πληροφορίες για τον Επισκέπτη

Πρόγραμμα από16 Απριλίου 2022 : ανοιχτά 08:30 έως 20:00 , η τελευταία ώρα προσέλευσης 19:30 .
Η περιήγηση στο χώρο είναι από 30΄έως 45'.
Γενική είσοδος 3€ μειωμένο εισιτήριο για άνω των 65 ετών 2€ , ηλικίες έως 25 ετών Ελεύθερη Είσοδος . Ισχύει από την 1η Απριλίου έως 31 Οκτωβρίου
και από 1 Νοεμβρίου έως τέλος Μαρτίου Γενική Είσοδος 2 €.

Κάθε Τρίτη είναι κλειστά.

Πηγές