Ερείπια πύργου στο παλιό Γομάτι Χαλκιδικής σε μια κατάφυτη και δύσβατη λόγω πυκνής βλάστησης πλαγιά. Ήταν ένας από τους πολλούς πύργους που προστάτευαν τα μετόχια του Αγίου Όρους στη Χαλκιδική.

Ιστορία

Το Γομάτι είναι χωριό της Χαλκιδικής στο δρόμο που ενώνει την Αρναία με την Ιερισσό, 9 χλμ πριν την Ιερισσό.

Το χωριό μεταφέρθηκε σε αυτό το σημείο μετά το 1932. Πιο πριν ήταν 4 χιλιόμετρα πιο δυτικά σε μια πλαγιά του υψώματος Παϊβούνι που είναι μέρος του ορεινού συγκροτήματος του Κάκαβου. Το Παλιό Γομάτι καταστράφηκε από σεισμό το 1932 και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν στο μέρος που είναι σήμερα. Το περίεργο είναι ότι από το παλιό χωριό, από μακριά δεν φαίνεται κανένα ίχνος, λόγω της πυκνής βλάστησης, εκτός από τον συγκεκριμένο πύργο, που κι αυτός δεν είναι ορατός από το δρόμο.

Το Παλιό Γομάτι ήταν ένα από τα 9 χωριά της Χαλκιδικής που εξελίχθηκαν από παμπάλαια μετόχια των μονών του Αγίου Όρους σε οικισμούς.

Το Παλιό Γομάτι ταυτίζεται με το μετόχι Κάμενα. Σύμφωνα με έγγραφα του Πρωτάτου του Αγίου Όρους στο «Κλάσμα Καμένων» βρισκόταν η «Καθέδρα των Γερόντων» (που δεν γνωρίζουμε τι ήταν ακριβώς) η οποία ανήκε στη Μονή Κολοβού μέχρι το 942 μ.Χ. αλλά εκτός των συνόρων του Αγίου Όρους. Γενικά, στην Αγιορείτικη ορολογία «Καθέδρα» ήταν ένα συγκρότημα που αποτελούνταν κυρίως από έναν πύργο έναν μικρό ναό, εργαστήρια, καλύβια και αποθήκες, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι «μετοχιάριοι» που διαχειρίζονταν την αγροτική παραγωγή των μετοχίων.

Το Κλάσμα Καμένων αναφέρεται και σε μεταγενέστερα έγγραφα του Πρωτάτου που αφορούσαν τη διευθέτηση διενέξεων σε σχέση με τα όρια ιδιοκτησίας μεταξύ των μονών Μεγίστης Λαύρας, Ιβήρων και Ξηροποτάμου. Μετά το 1300, η ονομασία «Κάμενα» δεν αναφέρεται πλέον, ενώ εμφανίζεται η ονομασία «Γομάτου».

Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό ότι το Γομάτου, το Παλιο Γομάτι, είναι οι οικισμός που αναπτύχθηκε στο μετόχι Καμένων. Πιθανολογείται ότι ο αρχικός πυρήνας ήταν το μοναστηριακό συγκρότημα της Μονής Θεοτόκου Γομάτου.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, το παλιό χωριό ιδρύθηκε από τον Βυζαντινό στρατηγό Γόρματο ή Γόματο που αρχικά κατείχε ένα τιμάριο στη Λήμνο με έδρα το χωριό Γομάτου. Λόγω των πειρατικών επιδρομών οι κάτοικοι εκείνης της περιοχής αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καταφύγιο αλλού, και κάποιοι από αυτούς επέλεξαν αυτό το μέρος στη βόρεια Χαλκιδική που λόγω της ορεινής μορφολογίας, του δάσους και της απόστασης από τη θάλασσα πρόσφερε μεγαλύτερη ασφάλεια.

Σύμφωνα με μια άλλη, πιο πεζή εκδοχή, ο Γόρματος ήταν επιστάτης του μετοχίου και ήταν αυτός που έκτισε να πρώτα σπίτια του οικισμού.

Μετά το 1400, η περιοχή περιήλθε στην ιδιοκτησία της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Ο πύργος του Ορφανού πιθανότατα κατασκευάστηκε εκείνη την περίοδο ή λίγο πριν, δηλαδή περί τον 14ο αιώνα, όπως η πλειοψηφία των 70 και πλέον πύργων που υπήρχαν στη Χαλκιδική για την προστασία των μετοχίων των μονών του Αγίου Όρους.

Ο Πύργος Ορφανού λοιπόν ήταν μοναστηριακός πύργος των υστεροβυζαντινών χρόνων που προστάτευε το μετόχι και αργότερα τον οικισμό. Δεν φαίνεται να ήταν μέρος μιας μεγαλύτερης οχύρωσης.

Σε τοπικές ιστοσελίδες αναφέρεται ότι τον οικισμό προστάτευαν άλλοι δύο, μη σωζόμενοι πύργοι: ο Πύργος του Κουνούπη και ο πύργος Δεβελεκείας. Όμως, αν υπήρχαν αυτοί οι δύο πύργοι (δεν γνωρίζουμε τις ιστορικές πηγές για αυτήν την πληροφορία) δεν πρέπει να ήταν μέρος της οχύρωσης του οικισμού αλλά, μάλλον ήταν και αυτοί μοναστηριακοί ανεξάρτητοι πύργοι σε σχετικά κοντινή, απόσταση που προστάτευαν άλλα τμήματα του μετοχίου. Ανατολικά του σημερινού Γοματίου, περί τα 7χλμ από το Παλιό Γομάτι, υπήρχε μεσαιωνικός οικισμός ονόματι «Δεβελεκεία» που ανήκε στο ίδιο μετόχι της Μεγίστης Λαύρας. Αν όντως υπήρχε πύργος Δεβελεκείας, λογικά θα ήταν εκεί και όχι στο Παλιό Γομάτι. Ή ενδεχομένως να πρόκειται για πύργο που υπήρχε λίγο πιο νότια στην παραλία Δεβελίκι.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο πύργος βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Πιθανότατα, η κύρια αιτία για τη σημερινή του κατάσταση είναι ο σεισμός του 1932.

Οι διαστάσεις της βάσης του είναι περίπου 7✖8 μέτρα και το μέγιστο σωζόμενο ύψος του 7 μέτρα. Στην αρχική του μορφή πρέπει να ήταν τριώροφος και να έφτανε τα 10 μέτρα.

Στο μέσο της δυτικής πλευράς, που είναι η καλύτερα διατηρημένη σχετικά, διακρίνεται άνοιγμα πλάτους 1.5 μέτρων που προφανώς ήταν η είσοδος του πύργου. Σε αυτούς τους πύργους η είσοδος ήταν 5-6 μέτρα από το έδαφος για λόγους ασφαλείας και η πρόσβαση γινόταν με κινητή σκάλα.

Πριν την καταστροφή, ο πύργος θα έμοιαζε πολύ με τον πύργο της Σάνης που διατηρείται σε πολύ καλύτερη κατάσταση.

Υπάρχει η πληροφορία ότι μέσα στον πύργο κτίστηκε ο ναός του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Πάντως η ύπαρξή του εντός του πύργου δεν είναι εμφανής. Εκτός αν πρόκειται για ερείπια άλλου κτίσματος που βρίσκεται 20 περίπου μέτρα από τον πύργο.

Πηγές