Στο νοτιοδυτικό και ψηλότερο άκρο του χωριού Εμπρόσνερος του νομού Χανίων και σε θέση που εποπτεύει μεγάλο μέρος της βόρειας ακτής και της πεδινής ενδοχώρας, έως τις υπώρειες των Λευκών Ορέων, βρίσκεται ο λεγόμενος πύργος του Αληδάκη.

Το συγκρότημα χαρακτηρίζεται ως «πύργος», καθώς το κυρίως κτίριο (και παλιότερο τμήμα του συγκροτήματος στη ΒΔ γωνία) έχει οχυρωματικά στοιχεία και άλλα μορφολογικά χαρακτηριστικά, που απαντώνται σε αμυντικούς πύργους.

Ιστορία

Στον Καστρολόγο, δεν μας ενδιαφέρει ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα, αλλά μόνο το τμήμα της ΒΔ γωνίας (δεξιά στις φωτογραφίες 1 και 2, αυτό που δεν έχει κεραμοσκεπή). Το κομμάτι αυτό είναι Ενετικό. Δηλαδή κατασκευάστηκε από κάποιον τοπικό (άγνωστο) γαιοκτήμονα, όταν η Κρήτη ήταν κτήση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Αυτό ίσως έγινε τον 15ο ή τον 16ο αιώνα. Αργότερα, επί Τουρκοκρατίας, έγιναν προσθήκες και τροποποιήσεις. Μετά τα γεγονότα του 18ου αιώνα, μεγάλο μέρος του συγκροτήματος καταστράφηκε. Σε απεικόνιση του Robert Pashley από το 1837 (βλ. παραπάνω) φαίνεται ο πύργος μισογκρεμισμένος χωρίς τις μεταγενέστερες προσθήκες.

Ο πιο γνωστός ένοικος / ιδιοκτήτης του πύργου υπήρξε ο Ιμπραήμ Αληδάκης, ο οποίος ήταν Τούρκος αγάς γεννημένος περί το 1720. Ήταν Τουρκοκρητικός, δηλαδή ανήκε στην ομάδα εκείνη των χριστιανών Κρητικών, που μετά την επικράτηση των Οθωμανών εξισλαμίστηκαν και που οι υπόλοιποι Κρητικοί αποκαλούσαν «Γενίτσαρους».

Ο Αληδάκης εξελίχτηκε σε μεγάλο καταπιεστή και άρπαγα. Είχε δικό του σώμα από 200 γενίτσαρους με τους οποίους δυνάστευε και λήστευε τους ντόπιους. Είχε αρπάξει τεράστιες εκτάσεις σε όλη την επαρχία του Αποκόρωνα, μέχρι τους πρόποδες των Λευκών Ορέων. Επίσης είχε καταπατήσει γη από τον Βάμο μέχρι πέρα από τα σφακιανά χωριά Ασκύφου και Καλλικράτης, όπου κατείχε επίσης την κορυφή της Ροδαρέ, που ήταν ξακουστή για τα βοσκοτόπια της.

Μόνο οι Σφακιανοί είχαν αντισταθεί στις επεκτατικές διαθέσεις του αγά. Όμως μετά τα Ορλωφικά και την αποτυχημένη εξέγερση του Δασκαλογιάννη (1771), ο Αληδάκης θεώρησε ότι είχε φτάσει ο κατάλληλος χρόνος για να λογαριαστεί με τους ανυπότακτους Σφακιανούς. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, οι Σφακιανοί πριν προλάβει να επιτεθεί ο Αληδάκης, συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους στο Ασκύφου το 1774, και υπό τη ηγεσία του Μανούσακα (Μανούσος Πατακός) και του παπα-Σήφη επιτέθηκαν αυτοί πρώτοι και πολιόρκησαν τον Αληδάκη στον πύργο του. Επακολούθησε αιματηρή μάχη με βαριές απώλειες εκατέρωθεν. Στο τέλος ο Αληδάκης σκοτώθηκε (τεμαχίστηκε, λένε) και ακολούθησε μεγάλο πλιάτσικο που έμεινε ιστορικό. Οι επαναστάτες πήραν όλο το βιος που είχε μαζέψει ο αγάς και μοιράστηκαν τα ζωντανά του.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι υπόλοιποι Τούρκοι δεν έσπευσαν να βοηθήσουν τον Αληδάκη, προφανώς επειδή ο αγάς είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο και με τις αρπαγές του είχε γίνει σοβαρό πρόβλημα για όλους ανεξαιρέτως, Έλληνες και Τούρκους.

Πάντως οι κληρονόμοι του Αληδάκη παρέμειναν για αρκετές δεκαετίες δυνάστες της περιοχής. Περί τα μέσα του 19ου αιώνος ο πύργος πουλήθηκε στον Πηρίνη, γραμματικό των Αληδάκηδων.

Το 1900, όταν στον πύργο κατοικούσε η οικογένεια της εγγονής του Πηρίνη, έγινε προσθήκη κεραμοσκεπούς διώροφου κτιρίου κολλητά στην ανατολική πλευρά του πύργου, το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα. Αυτό το καινούργιο τμήμα έγινε η κύρια κατοικία του συγκροτήματος.
Το 1930 το κτιριακό συγκρότημα εγκαταλείφθηκε λόγω μετεγκατάστασης των ιδιοκτητών. Παρέμεινε ακατοίκητο μέχρι τον Β΄Παγκόσμιο. Μετά τον πόλεμο έγινε Σταθμός Χωροφυλακής.
Το 1962 ο πύργος απαλλοτριώνεται από το Δημόσιο και κηρύσσεται Ιστορικό και Διατηρητέο Μνημείο. Έκτοτε γίνονται κατά καιρούς εργασίες συντήρησης.
Το διάστημα 2005-2006 εκπονήθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία μελέτη αποκατάστασης του συγκροτήματος. Παράλληλα έγιναν εργασίες αναστήλωσης του διώροφου κτιρίου των αρχών του 20ού αιώνα. Επίσης έγινε μικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα, σε επιλεγμένα σημεία του συγκροτήματος, προκειμένου να διευκρινιστούν ορισμένες κατασκευαστικές φάσεις και να βρεθούν οι αρχικές στάθμες των κτιρίων με τους θόλους. Το 2016 εγκρίθηκε νέα δαπάνη αποκατάστασης 400,000€ (από Δήμο και Περιφέρεια).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Πρόκειται για ένα εκτεταμένο κτιριακό συγκρότημα, συνολικής επιφάνειας 2 στρεμμάτων, περίπου, αποτελούμενο από το κυρίως κτίριο, τον πύργο στο βορειοδυτικό άκρο του συγκροτήματος, και δύο επιμήκεις θόλους κολλητά και πίσω από τον πύργο (ο οποίος επίσης είχε εν μέρει θολωτή στέγη). Πιθανότατα υπήρχε και ένας τρίτος θόλος στη νότια πλευρά, σήμερα κατεστραμμένος. Φαίνεται πως στην αρχική του μορφή το συγκρότημα αποτελούσαν 4 ψηλά πυργοειδή κτίρια με θολωτή στέγη σε διάταξη σχήματος Γ, από τα οποία σώζεται το μεγαλύτερο στη ΒΔ γωνία (ο πύργος) ενώ τα άλλα είναι λίγο έως πολύ κατεστραμμένα.
Ίχνη της κατασκευής των θόλων διακρίνονται εν είδει πεσσών (=κολώνες που στήριζαν τους θόλους) στη κύρια (βόρεια) όψη του πύργου.
Τα κτίρια περιέβαλλε αυλή στην οποία οδηγούσε μια επιβλητική ενετική πύλη.

Ο κυρίως πύργος είναι ένα διώροφο στενομέτωπο κτίριο με ορθογώνια κάτοψη, που αναπτύσσεται καθ’ ύψος. Στην πρόσοψη, οι κάθετοι τοίχοι σχηματίζουν κλίση προς τα έξω (scarpa), ενώ λίθινο ανάγλυφο κορδόνι, σε σχήμα σχοινιού, κοσμεί το σημείο από το οποίο αρχίζει η κλίση των τοίχων. Οι γωνίες του κτιρίου είναι κατασκευασμένες με λαξευτούς δόμους.
Κυκλικός φεγγίτης και ορθογώνιο παράθυρο ανοίγονται στην πρόσοψη του ισογείου, ενώ στην πρόσοψη του ορόφου υπάρχει μεγάλων διαστάσεων τοξωτό παράθυρο, που καλυπτόταν από σιδεριά, σήμερα κατεστραμμένη. Στη ΒΔ γωνία του ορόφου υπήρχε η σκοπιά («κλουβί»), από το οποίο σήμερα σώζονται μόνον οι κιλλίβαντες. Στη δυτική όψη υπήρχε η ζεματίστρα, ενώ στην πίσω (νότια) όψη ανοιγόταν μικρή είσοδος, σήμερα κλειστή, και στενό τοξωτό παράθυρο. Το ισόγειο στεγάζεται με θόλο κατασκευασμένο με ορθογώνιους θολίτες. Στον όροφο, το βόρειο μισό ήταν ασκεπές εν είδει ταράτσας, ενώ στο νότιο βρίσκονται τα βοηθητικά δωμάτια.
Η είσοδος στο κτίριο γινόταν από την ανατολική πλευρά μέσω των παρακείμενων θόλων. Για την πρόσβαση στον όροφο υπήρχε μια εσωτερική ελικοειδής κλίμακα, που οδηγούσε στο ασκεπές τμήμα του ορόφου. Ο τρόπος κατασκευής της κλίμακας με τις σπονδυλωτές, σφηνοειδείς βαθμίδες είναι όμοιος με την κατασκευή των ελικοειδών κλιμάκων των μιναρέδων. Πρόσβαση, ωστόσο, στον όροφο υπήρχε και από το εξωτερικό. Αμέσως ανατολικά των παρακείμενων στον πύργο θόλων διακρίνεται η αρχή κλίμακας, που κατά πάσα πιθανότητα οδηγούσε στα δώματα των θόλων και από εκεί στα δωμάτια του ορόφου, όπου υπήρχε τοξωτό θύρωμα.

Ο πύργος στο Εμπρόσνερο παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες σε σχέση με ανάλογες κατασκευές στην Κρήτη, όπως για παράδειγμα το μεγάλο τοξωτό παράθυρο στον όροφο. Παρόμοιου τύπου τοξωτά παράθυρα δεν έχουν εντοπιστεί έως τώρα σε πύργους της Κρήτης. Μια δεύτερη ιδιαιτερότητα αποτελεί η δυνατότητα για διπλή πρόσβαση στον όροφο τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό.

Στο μέσον της βόρειας πλευράς υπάρχει ο επιβλητικός πυλώνας της εισόδου στον αύλειο χώρο, με το λιθανάγλυφο θύρωμα. Εξωτερικά, δύο κεκλιμένα επίπεδα (ράμπες), ένα από ανατολικά και ένα από δυτικά, κατασκευασμένα με βοτσαλωτό δάπεδο οδηγούν στον πυλώνα σχηματίζοντας κάτι σαν γέφυρα. Στη βάση τους δημιουργείται θολωτός χώρος με λίθινες δέστρες στο βάθος του, για τα υποζύγια. Ο πυλώνας ήταν στεγασμένος με δώμα και είχε λιθόστρωτο δάπεδο με κλίση για την απορροή των ομβρίων.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Σχετικά με το πλιάτσικο στον πύργο, από ποίημα ανώνυμου που εξιστορεί τα γεγονότα της κατάληψης του πύργου από τους Σφακιανούς:

κ’ ότι ‘μπορούσε κάθε εις ‘ς τ’ Ασκύφου τ’ αποσώνου.
ούλοι, γυναίκες, καί παιδιά ομάδ’ εκατεβήκα,
κ’ εγδύσασι τόν Πρόσνερο καί πράμμα δέν αφήκα.
..................................................................................
ούλα τά πρεμαζώνουσι μέ γέλοια καί παιγνίδια.
καί ρούχο, που νά ‘φήσουσι, γδυμνοί ‘σάν οι καϋμένοι,
γδυμνοί ‘σά καί ‘ξυπόλητοι καί κακαποδομένοι.
μαύρο είτονε τ’ αμμάτι των κ’ ότι έβρισταν τό ‘πέρνα,
τόν Πύργ’, αν εσηκώνετο, ‘ς τ’ Ασκύφου τόν εφέρνα.
..................................................................................
‘Στ’ Ασκύφου ‘μονομέργιασαν ούλα τά κελεπίργια,
κ’ απόκειας τά ‘μοιράσασιν ούλα, δίχως χατίργια.

Πηγές