Μεγάλο Βυζαντινό κάστρο 6,7 χιλιόμετρα νότια από τα Χανιά, σε ύψωμα πάνω από το μοναστήρι της Αγίας Κυριακής, ανατολικά από το χωριό Βαρύπετρο.

Πρόκειται για αρχαίο κάστρο που αξιοποιήθηκε πλήρως και από τους Βυζαντινούς. Βρισκόταν συνεχώς σε χρήση από τους κλασικούς χρόνους μέχρι την αρχή της Ενετοκρατίας. Την τελική του μορφή την πήρε τον 10ο αιώνα αμέσως μετά την ανακατάληψη της Κρήτης, οπότε διαμορφώθηκε σε κανονική καστροπολιτεία με ακρόπολη, εξωτερικό περιτείχισμα, περίπλοκο σύστημα υδροδότησης και υψηλής (για την εποχή) τεχνολογία τοιχοδομίας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Ο κάστελος ατενίζει όλο τον εύφορο κάμπο των Χανίων μέχρι την ακτή. Ήταν σε θέση να ελέγχει απόλυτα τον κόλπο και την παραλία. Επόπτευε επίσης τη δίοδο προς την ενδοχώρα των Χανίων και προς την νότια ακτή.

Στα δυτικά έχει οπτική επαφή με το βυζαντινό φρούριο Ρόκα (Κισσάμου) σε απόσταση 22,5χλμ.

Ιστορία

Δεν είναι γνωστό ποια ήταν ακριβώς η αρχαία πόλη στο σημείο αυτό. Κάποιοι μελετητές ταυτίζουν το κάστρο με την ακρόπολη της αρχαίας Κυδωνίας (που μάλλον όμως δεν ήταν εκεί, αλλά στο χώρο που περικλείεται από το Βυζαντινό τείχος των Χανίων).

Οι σωζόμενες οχυρώσεις ανάγονται στην Α’ και κυρίως στη Β’ Βυζαντινή περίοδο (δηλ. πριν και μετά την Αραβική κατάκτηση).

Σαν βυζαντινό κάστρο αναφέρεται για πρώτη φορά στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Τον 8ο μ.Χ.αιώνα, μετά την αραβική κατάκτηση, φαίνεται πως υποβαθμίζεται και πιθανόν να εγκαταλείπεται.

Μετά την ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά, το κάστρο ανακατασκευάζεται και παίρνει τη μορφή καστροπολιτείας.

Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, το Βαρύπετρο ήταν μέρος του φιλόδοξου προγράμματος οχύρωσης που υλοποίησαν οι Βυζαντινό στην Κρήτη μετά την ανάκτηση του νησιού από τους Άραβες. Σημειώνεται ότι την ίδια εποχή και στα πλαίσια του ίδιου προγράμματος κατασκευάστηκε μεταξύ άλλων και το Φρούριο Τεμένους (ή Ρόκκα ) στο νομό Ηρακλείου. Η τάση την εποχή εκείνη ήταν να οχυρώνονται θέσεις μακρυά από την ακτή με πρόβλεψη για εποίκηση από μεγάλο πληθυσμό.

Άρα με τη μορφή με την οποία διασώζεται το κάστρο σήμερα μπορούμε να το ταξινομήσουμε σαν «Βυζαντινό» και να το τοποθετήσουμε χρονολογικά στον 10ο αιώνα.

Άγνωστο πότε εγκαταλείφθηκε ο Κάστελος. Τους επόμενους αιώνες παραμελήθηκε καθώς δεν αξιοποιήθηκε από τους Ενετούς οι οποίοι δεν έδιναν προτεραιότητα σε κάστρα μακριά από τη θάλασσα. Αλλά ούτε ο τοπικός πληθυσμός παρέμεινε σε αυτό καθώς αυτά τα βυζαντινά κάστρα του 10ου αιώνα έγιναν με πολλές φιλοδοξίες, με πολλά έξοδα και μεγάλη φροντίδα, αλλά ποτέ δεν προσείλκυσαν πολύ κόσμο και ήταν κατά κάποιο τρόπο «αποτυχημένα».

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στο χώρο έγινε ανασκαφική έρευνα το 1968 από τον Ι.Τζεδάκη. Έκτοτε δεν έχει γίνει καμιά ιδιαίτερα συστηματική προσπάθεια για τη μελέτη του χώρου -εξ όσων γνωρίζουμε- πέρα από την επιτόπου επίσκεψη του κ.Γιγουρτάκη στα πλαίσια της μεταπτυχιακής του εργασίας (βλ. πηγές) από την οποία προέρχεται η περιγραφή του χώρου που ακολουθεί:

Τα τείχη περικλείουν μια μεγάλη έκταση 400 στρεμμάτων περίπου. Προστατεύουν τη βόρεια και νότια πλευρά, καθόλου σχεδόν τη δυτική πλευρά (γιατί ο βραχώδης γκρεμός είναι απροσπέλαστος), ενώ από την ανατολική σε κάποια μόνο σημεία υπάρχει οχύρωση. Στη νότια πλευρά του λόφου βρίσκονται οι ισχυρότερες οχυρώσεις γιατί πίσω ακριβώς υπάρχει ένας στενός προσβάσιμος αυχένας που συνδέει το λόφο με τα γύρω βουνά.

Στη νότια πλευρά, ο λόφος σχηματίζει μια κορυφή όπου βρίσκεται η ακρόπολη.

Ανηφορίζοντας τη βόρεια πλευρά συναντούμε την πρώτη σειρά τείχους που σχηματίζει ένα γνήσιο προτείχισµα με τρεις πύργους.Οι δύο πύργοι προς τα δυτικά είναι συμπαγείς, ο ένας ημικυκλικός, ο άλλος τετράγωνος, ενώ ο τρίτος είναι τετράγωνος και περιέχει στο εσωτερικό του κινστέρνα.

Πίσω και ψηλότερα σε παράλληλη διάταξη (ανατολικά-δυτικά) βρίσκεται ο κυρίως οχυρωματικός περίβολος.

Το προτείχισμα έχει πάχος1,80µ. Και ικανό ύψος, πάνω από 5 µ. Η τοιχοδομία του αποτελείται από ψευτοϊσόδοµο σύστημα με ενσωματωμένους πλίνθους στο σύνολό του, αλλά και από εναλλασσόμενη μορφή αργολιθοδομής.

Στον κυρίως οχυρωματικό περίβολο οι διαστάσεις είναι εντυπωσιακές. Εξωτερικά προβάλλουν 4 συµπαγείς τριγωνικοί πύργοι. Ανάμεσα στον τρίτο (από τα δυτικά) και στον τέταρτο υπάρχουν ίχνη πύλης από όπου και σήμερα είναι η είσοδος στο εσωτερικό του κάστρου. Το πάχος του οχυρωματικού περιβόλου είναι 2,60µ. Στην κορυφή φέρει τοιχίο µε παραπέτο πάχους 50 εκ. Η τοιχοποιία αποτελείται από αργολιθοδοµή με ενσωματωμένες πλίνθες και ισχυρότατο ασβεστοκονίαμα το οποίο οποίο επιχρίεται στις παρειές του τείχους(φωτ. 291) με το χαρακτηριστικό ροζ χρώμα λόγω του χώματος της περιοχής που χρησιμοποιήθηκε σαν κονίαμα και πρώτη ύλη.

Ο περίβολος υψώνεται σε ύψος8-8,5µ. Περίπου και συνεχίζεται από τον τελευταίο τριγωνικό πύργο προς τα ανατολικά ακολουθώντας τις καμπύλες του εδάφους.

Στο εσωτερικό διακρίνονται βασικά τρία επίπεδα με αρκετή υψομετρική διαφορά το καθένα, όπου βρίσκονται πολλά ίχνη κτισμάτων και διάσπαρτο οικοδομικό υλικό. Στα δυτικά συναντούμε μεγάλο πηγάδι-δεξαμενή σκαλισμένο στο βράχο το οποίο συγκρατούσε νερό. Στο πρώτο επίπεδο προς τα ανατολικά και βόρεια, συναντούμε νεώτερα νεότερα οικοδομήματα σε ύψωμα, ίχνη κινστέρνας μεγάλων διαστάσεων. Δίπλα, σε περιφραγμένο χώρο διακρίνονται τα ίχνη ανασκαφών που αποκαλύπτουν κτίσματα 3 µ. Κάτω από το σημερινό επίπεδο επίπεδο εδάφους.

Στο ανατολικό άκρο σε άνοιγμα του τείχους κατηφορίζει στενή δίοδος προς μια πηγή, η οποία και σήμερα έχει νερό. Ο χώρος ανάμεσα σε βραχώδη εξάρματα είναι προστατευμένος και στο μικρό πλάτωμα που σχηματίζεται υπάρχουν τα ερείπια μικρής εκκλησίας (Αγία Τριάδα) και κινστέρνα ορθογώνια με θολωτή οροφή.

Στα νότια υπάρχει η ακρόπολη με τις οχυρώσεις της. Η βόρεια πλευρά της αποτελεί φυσικό οχυρό επειδή οι πλευρές του βράχου είναι σχεδόν κάθετες. Στην κορυφογραμμή της ακρόπολης υπάρχει περίβολος πάχους 2 μέτρων πάχους 2µ. Ο οποίος διαθέτει τέσσερις διαφορετικούς σε μέγεθος και σχήμα πύργους.

Στο νότο προβάλλει μεγαλοπρεπής ημικυλινδρικός πύργος. Οι πύργοι έφεραν εξωτερικά λευκό επίχρισμα όμοιο με τον περίβολο της βόρειας πλευράς. Εντύπωση προκαλεί η διατήρηση του άκρου ανατολικού πύργου.

Η άφθονη χρήση κεραµεικού υλικού στις οχυρώσεις συνάδει με την παρατήρηση υπολειμμάτων κεραµεικών εργαστηρίων στη βόρεια πλευρά του λόφου. Εκατοντάδες κεραµεικές πλάκες είναι σκορπισμένες στο έδαφος στην πλευρά αυτή του λόφου.

Πηγές