Το Παλαμήδι είναι ένα από τα ωραιότερα κάστρα της Ελλάδας και το μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο φρουριακό συγκρότημα της Ενετοκρατίας.

Ολοκληρώθηκε το 1714 σε χρόνο-ρεκόρ μόλις λίγων ετών για να εξυπηρετήσει τις στρατιωτικές και ναυτικές επιχειρήσεις των Βενετσιάνων εκείνης της εποχής.

Ακολουθεί τη φυσική γραμμή του λόφου και γίνεται ένα με το τοπίο γύρω του απόλυτα σεβόμενο το χώρο αλλά και το σκοπό που είχε αναλάβει να εξυπηρετήσει. Διατηρείται σε άριστη κατάσταση και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα της βενετσιάνικης οχυρωματικής αρχιτεκτονικής.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο Παλαμήδι, ύψους 216 μέτρων, σε σημείο που δεσπόζει πάνω από την πόλη του Ναυπλίου και ελέγχει τον Αργολικό κόλπο.

Ιστορία

O λόφος του Παλαμηδιού, που οφείλει το όνομά του στον ομηρικό ήρωα Παλαμήδη, δεν φαίνεται να είχε οχυρωθεί συστηματικά μέχρι τα χρόνια της δεύτερης Eνετοκρατίας.

Η περιοχή του Ναυπλίου είχε κυριευθεί για πρώτη φορά από τους Ενετούς το 1389. Κατά την περίοδο της πρώτης Ενετοκρατίας, οι Ενετοί προέβησαν σε ενίσχυση και επέκταση του κάστρου της Ακροναυπλίας, χωρίς να τους απασχολήσει το Παλαμήδι. Το 1540, το Ναύπλιο καταλήφθηκε από τους Τούρκους. Τότε για πρώτη φορά αξιοποιήθηκε στρατηγικά το Παλαμήδι, αν και ακόμα ανοχύρωτο, από το βεζίρη Κασίμ πασά, ο οποίος κατά τη διάρκεια της τρίχρονης πολιορκίας του Ναυπλίου (1537-1540) κανονιοβολούσε την πόλη από εκεί.

Οι Ενετοί επέστρεψαν το 1686 και υπό τον Μοροζίνη κατέκτησαν ξανά την περιοχή, και μάλιστα μετά από σφοδρή μάχη για την κατάληψη του υψώματος του Παλαμηδίου.

Οι Ενετοί αντιλήφθηκαν τότε τη στρατηγική σημασία πολλών ελληνικών λιμανιών, μεταξύ άλλων και του Ναυπλίου, και εκτίμησαν τη θέση του βράχου του Παλαμηδιού, που προστάτευε με φυσικό τρόπο την είσοδο του Αργολικού κόλπου. Τα οχυρωματικά έργα φαίνεται ότι άρχισαν από τον Φραγκίσκο Μοροζίνι αμέσως μετά την επάνοδο των Ενετών αλλά η κατασκευή του φρουρίου πραγματοποιήθηκε ουσιαστικά επί των ημερών του Bενετσιάνου Γενικού Προβλεπτή του Στόλου Aυγουστίνου Σαγρέδου (Agostino Sagredo), από το 1711 έως το 1714, καθιστώντας την οχύρωση του φρουρίου σε πραγματικό επίτευγμα τόσο από πλευράς οχυρωματικής όσο και από πλευράς ταχύτητας κατασκευής του.

Έκτοτε το κάστρο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της περιοχής.

Κατά τη διάρκεια του έβδομου Τουρκο-Ενετικού πολέμου, το 1715, οι Τούρκοι εισέβαλαν με 100,000 άντρες. Το Παλαμήδι έπεσε στα χέρια των Τούρκων μετά από προδοσία του Λασάλ (του ίδιου του στρατιωτικού μηχανικού που το είχε επιμεληθεί) και αφού οι Τούρκοι χρειάστηκε να ανατινάξουν μέρος του φρουρίου.
Κατά τη διάρκεια της Tουρκοκρατίας, δεν επιτρεπόταν στους Xριστιανούς να εισέλθουν στο φρούριο.

Από το Παλαμήδι ξεκίνησε η απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους. Έπειτα από πολύμηνη πολιορκία, τη νύχτα της 29ης Nοεμβρίου του 1822, μια ομάδα από 350 παλικάρια με αρχηγό τον Στάικο Σταϊκόπουλο κατέλαβε με αιφνιδιασμό το Παλαμήδι. Πρώτος, ο Δημήτριος Mοσχονησιώτης πάτησε το πόδι του στο φρούριο, από τον προμαχώνα Aχιλλέα, τον ίδιο προμαχώνα από όπου είχαν μπει και οι Τούρκοι όταν πήραν το κάστρο από τους Ενετούς. (Γι’ αυτό και οι Τούρκοι τον έλεγαν Γιουρούς -  Nτάπια).

Tο μεσημέρι της επόμενης ημέρας, αφού καθαρίστηκε πρόχειρα το ερειπωμένο Βενετσιάνικο εκκλησάκι του Αγίου Γεράρδου, τελέστηκε δοξολογία και το εκκλησάκι αφιερώθηκε έκτοτε στη μνήμη του Αποστόλου Aνδρέα, μιας και το κάστρο πατήθηκε την ημέρα της γιορτής του αγίου.

Έκτοτε και κάθε χρόνο την ημέρα αυτή, γιορτάζεται πανηγυρικά η απελευθέρωση της πόλης με δοξολογία στο ιστορικό αυτό εκκλησάκι.

Tο Παλαμήδι όμως εκτός από σπουδαίο φρούριο αποτέλεσε και τόπο περιβόητων φυλακών. Το 1834 φυλακίστηκε στο Παλαμήδι για 11 μήνες ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, μαζί με τον Δημήτριο Πλαπούτα, για εσχάτη προδοσία (!) από το καθεστώς της Αντιβασιλείας. Ο θεωρούμενος ως χώρος της φυλακής του Κολοκοτρώνη σήμερα έχει λάβει θρυλικές διαστάσεις και δέχεται καθημερινά πολλούς επισκέπτες. Πρόκειται για ένα θεοσκότεινο βαθύ μπουντρούμι - αποθήκη, 1,05✖0,69, μέσα στο βράχο, στο οποίο μπαίνει κανείς σκυφτός. Ωστόσο πρόσφατες μελέτες, βασισμένες σε μαρτυρίες της εποχής, θεωρούν εσφαλμένη την ταύτιση αυτού του χώρου με τη φυλακή του Κολοκοτρώνη, και τοποθετούν την φυλακή του ήρωα στον προμαχώνα Μιλτιάδη.

Ο Κολοκοτρώνης συνδέεται με το Παλαμήδι ακόμα και με τον θρύλο για τα 999 σκαλιά του Παλαμηδιού, αφού σύμφωνα με την προφορική λαϊκή παράδοση το χιλιοστό σκαλοπάτι το έσπασε το άλογο του Γέρου του Μωριά.

Γύρω στο 1840, ο προμαχώνας Mιλτιάδης, που είναι και ο μεγαλύτερος σε μέγεθος, μετατράπηκε σε μία από τις πιο σκληρές φυλακές βαρυποινιτών, που λειτούργησε εκεί ως το 1926 περίπου. Άλλη φυλακή υπήρχε και στον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, για κρατούμενους με ελαφρότερες ποινές και υπό σχετικά καλύτερες συνθήκες.

Το 1962 το Παλαμήδι χαρακτηρίστηκε ως επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος υπό τον Ε.Ο.Τ. Και ως το 1969 γίνονται επισκευές στο κάστρο. Μέχρι τις μέρες μας το Παλαμήδι λειτουργεί σαν αυτόνομος αρχαιολογικός χώρος, με μεγάλη επισκεψιμότητα όλο το χρόνο, διατηρώντας σχεδόν ακέραιη την εικόνα ενός βενετσιάνικου φρουριακού συγκροτήματος.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο σχεδίασε ο Zιαξίχ (Giaxich) και κατασκεύασε ο Γάλλος Λασάλ (LaSalle).

Οι Προμαχώνες

Το σχέδιο του Φρουρίου βασίζεται σε σύστημα αλληλοϋποστηριζόμενων προμαχώνων (ντάπιες), οι οποίοι αναπτύσσονται κλιμακωτά στον άξονα Δύσης-Ανατολής και συνδέονται μεταξύ τους με τείχη. Οι οκτώ συνολικά προμαχώνες του κάστρου είναι αυτοτελείς, ούτως ώστε αν ένας από αυτούς καταληφθεί, η άμυνα να συνεχίζεται από τους υπόλοιπους.

Οι 8 προμαχώνες είναι οι εξής (σημειωτέον ότι οι ονομασίες των προμαχώνων άλλαζαν ανάλογα με τους κατόχους του φρουρίου):

• Άγιος Ανδρέας (ενετ: San Girardrdo, τουρκ: Ντισντάρ ντάπια) — φωτο 6, 7, 8-26
Εδώ ήταν το διοικητήριο. Ήταν ο αρτιότερα εξοπλισμένος προμαχώνας. Στο βάθος της κεντρικής αυλής βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα, αφιερωμένο αρχικά στον Άγιο Γεράρδο, προστάτη άγιο της οικογένειας των Σαγρέδων. Κατά την Ελληνική Επανάσταση το Παλαμήδι καταλήφθηκε ανήμερα του Αγίου Ανδρέα, και οι Έλληνες αφιέρωσαν τον παλιό ερειπωμένο βενετσιάνικο ναό στη μνήμη του.
Η είσοδος στον προμαχώνα γίνεται από μια επιβλητική πύλη στα βόρεια (φωτο 17) όπου οδηγεί η λίθινη κλίμακα που ξεκινά από το Ναύπλιο. Πάνω από την πύλη υπάρχει εντοιχισμένο ανάγλυφο με το σύμβολο της Βενετίας, τον Λέοντα του Ευαγγελιστή Μάρκου, με επιγραφή που εξυμνεί τον κτήτορα Σαγρέδο.

• Επαμεινώνδας (τουρκ: Σεϊτάν ντάπια) — φωτο 25, 26, 27, 32
Χαμηλός προμαχώνας, η κατασκευή του οποίου ξεκίνησε από τους Ενετούς αλλά ολοκληρώθηκε από τους Οθωμανούς που τον ονόμαζαν «Σεϊταν ντάπια» (=διαβολοπρομαχώνας) επειδή ίσως ήταν ευάλωτος σε εχθρικές επιθέσεις.
Μπροστά στον προμαχώνα αυτόν βρίσκεται ο σημερινός χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων και εδώ βρίσκεται η ανατολική (και κύρια) πύλη του φρουρίου (φωτο 26).

• Μιλτιάδης (ενετ: Baloardo Staccato, τουρκ: Μπαζιρτζάν ντάπια) — φωτο 27, 32
Είχε πρόσβαση μόνο από τη δυτική πλευρά όπου οδηγεί λιθόστρωτο που ξεκινά ανηφορίζοντας ανατολικά από τον προμαχώνα Αγίου Ανδρέα. Στη νότια και ανατολική πλευρά του υπήρχε τάφρος. Ήταν το βασικό σημείο άμυνας σε επιθέσεις από ανατολικά.
Χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή βαρυποινιτών τον 19ο αιώνα.

• Λεωνίδας (ενετ: Piatta Forma, τουρκ: Κουρ ντάπια) — φωτο 32
Μικρός προμαχώνας βόρεια του προμαχώνα Μιλτιάδη, στο ανατολικότερο σημείο του κάστρου. Η πρόσβαση γίνεται από τους προμαχώνες Μιλτιάδη ή Επαμεινώνδα. Σκοπός του ήταν να προστατεύει με τα κανόνια του το Ναύπλιο (την πόλη, όχι τόσο το φρούριο) σε επιθέσεις από τη στεριά.

• Ρομπέρ (ενετ: Mascio, τουρκ: Ντενίζ καπί) — φωτο 33
Μικρός προμαχώνας που μοιάζει περισσότερο με μεμονωμένο πύργο. Σκοπός του ήταν να ελέγχει την πρόσβαση από την πόλη, πριν από τον προμαχώνα Αγίου Ανδρέα, όπου ήταν η κυρία είσοδος της ενετικής σχεδίασης. Η τουρκική ονομασία σημαίνει θαλάσσια πύλη.
O προμαχώνας Ρομπέρ ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του Γάλλου φιλέλληνα Francis Robert που σκοτώθηκε το 1826 στην πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών.

• Θεμιστοκλής (ενετ: Posto di San Agostino, τουρκ: Καρά ντάπια) — φωτο 29, 30
Μεγάλος σε έκταση προμαχώνας που χωρίζεται με μεγάλη τάφρο από τον προμαχώνα Φωκίωνα (που βρίσκεται χαμηλώτερα). Επίσης χωρίζεται με τάφρο από τον προμαχώνα Αχιλλέα που είναι λίγο ψηλότερα και με τον οποίο τον χωρίζει επίσης τείχος.

• Αχιλλέας (ενετ: Doppia Tegnalia, τουρκ: Γιουρούς ντάπια) — φωτο 28, 30
Η ενετική ονομασία σημαίνει προμαχώνας απόκρουσης ή συντριβής αλλά, ιστορικά αποδείχθηκε, ότι ήταν το αδύνατο σημείο του φρουρίου, παρόλο που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του βράχου του Παλαμηδίου. Το 1715 οι Τούρκοι κατέλαβαν το Παλαμήδι με έφοδο σε αυτόν τον προμαχώνα, γι’ αυτό τον ονόμασαν «γιουρούς ντάπια». Από το ίδιο σημείο μπήκαν στο Παλαμήδι και οι Έλληνες υπό τον Στάικο Σταϊκόπουλο τη νύχτα της 29ης Νοεμβρίου 1822.

• Φωκίων (ενετ: Mezzo Bastione, τουρκ: Ταβίλ ντάπια)
Βρίσκεται νότια και πάνω από τον κεντρικό προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα. Είναι ο μοναδικός προμαχώνας που κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από τους Τούρκους. Προστατεύει την πρόσβαση προς τους προμαχώνες Θεμιστοκλή και Αχιλλέα που βρίσκονται πιο πάνω. Επίσης επιτηρεί τη θάλασσα στη περιοχή πάνω απ΄τη σημερινή παραλία Αρβανιτιάς και είναι η δεύτερη γραμμή άμυνας προς τα ανατολικά, μετά τους προμαχώνες Επαμεινώνδα και Μιλτιάδη.

Η σκάλα

Μια ανηφορική κλιμακωτή άνοδος ενισχυμένη με μικρές πολεμίστρες οδηγεί στο Φρούριο Παλαμηδίου ξεκινώντας ανατολικά από τον προμαχώνα Γκριμάνι στην και καταλήγοντας στην πύλη του προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, στη ΒΔ πλευρά του φρουρίου. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ήταν μια σκάλα με 1000 σκαλοπάτια που έμειναν 999 γιατί το χιλιοστό το έσπασε το άλογο του Κολοκοτρώνη.
Η εν λόγω σκάλα ήταν το πρώτο έργο που κατασκεύασαν οι Ενετοί στον λόφο Παλαμηδίου. Η κατασκευή της άρχισε το 1690. Αρχικά ήταν θολοσκέπαστη (δηλ. ήταν κάτι σαν γαλαρία) και κατά διαστήματα είχε ανοίγματα στην οροφή για καλύτερο αερισμό. Σήμερα σώζεται ένα μεγάλο τμήμα της, αλλά δεν είναι προσβάσιμη.
Η σκάλα που σώζεται σήμερα είναι μεταγενέστερη, και ίσως σε κάποια σημεία συμπίπτει με την αρχική κλίμακα. Παρά τα όσα λέει ο θρύλος, έχει λιγότερα σκαλοπάτια (857) και κατασκευάστηκε την εποχή του Όθωνα από καταδίκους που ήταν φυλακισμένοι στο Παλαμήδι, υπό την επίβλεψη του βαυαρικού στρατού.

Σημερινή Κατάσταση

Το κάστρο είναι εντυπωσιακό, καλά διατηρημένο και σε πολύ καλή κατάσταση.

Θρύλοι και Παραδόσεις

Για την ιστορία, ο Παλαμήδης πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπως προαναφέρθηκε, αλλά δεν επέστρεψε. Κατηγορήθηκε από τον Οδυσσέα για προδοσία και δολοφονήθηκε. Για να εκδικηθεί, ο πατέρας του Παλαμήδη Ναύπλιος έστειλε τους υπόλοιπους γιους του να ξελογιάσουν τις γυναίκες των αρχηγών των Ελλήνων. Υπέκυψαν όλες πλην μιας (της Πηνελόπης).

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Δημώδες: