Εγκαταλελειμμένο παλιό μοναστήρι, που πρέπει να ήταν αρχικά απλό ασκηταριό, σε σπηλιά μέσα σε απότομη χαράδρα πάνω από την κοίτη του Ευρώτα, 5χλμ. νότια από το χωριό Βρονταμάς Λακωνίας.

Η θέση είναι καλά κρυμμένη και με φυσική προστασία ενώ η κατασκευή έχει έντονο φρουριακό χαρακτήρα. Μπορεί λοιπόν να χαρακτηριστεί ως καστρομονάστηρο.

Ιστορία

Τους τοίχους μέσα στη σπηλιά κοσμούν 80 εικόνες που ανάγονται –χοντρικά– σε 4 διαφορετικές περιόδους. Η πρώτη φάση των τοιχογραφιών είναι του 12ου αιώνα και η νεώτερη του 16ου. Συμπεραίνεται λοιπόν, με σχετική βεβαιότητα, ότι το μοναστήρι υπήρχε από τον 12ο αιώνα.

Δεν είναι γνωστό κάτι πιο συγκεκριμένο από την Βυζαντινή ιστορία του μοναστηριού. Υπάρχουν διάφορα άλλα παρόμοια ασκηταριά στην ευρύτερη περιοχή, όπως του Μαριορέματος και άλλα (που δεν μπορούν να θεωρηθούν όλα καστρομονάστηρα). Σύμφωνα με διηγήσεις ντόπιων από τη δεκαετία του 1950 (Δρανδάκης, 1988) τα μοναστήρια αυτά ήταν γνωστά ως «ασκηταριά του Αγιο-Νίκωνα».
Υπενθυμίζεται ότι ο Όσιος Νίκων «ο Μετανοείτε» ήταν Βυζαντινός μοναχός του 10ου αιώνα που αφιέρωσε 30 χρόνια από τη ζωή του για ιεραποστολική δράση στην περιοχή της Σπάρτης. Είναι πράγματι πολύ πιθανόν το ασκηταριό να υπήρχε ήδη σε μια πρώτη μορφή από το τέλος του 10ου αιώνα.
Επίσης πρέπει να έχουμε υπόψη ότι όλες ανεξαιρέτως αυτές οι καστροσπηλιές, σε όλη την Ελλάδα, είχαν διαχρονική χρήση και εκτός από ασκηταριά χρησιμοποιούνταν περιστασιακά, σε άλλες εποχές, σαν κατοικίες (την προϊστορική περίοδο) ή σαν καταφύγια (μεταγενέστερα).

Από τους πολλούς σπηλαιώδεις ναούς της Λακωνίας, το Παλαιομονάστηρο Βρονταμά είναι το μόνο που έχει έχει συνδεθεί με τους αγώνες (και τις θυσίες) του 21. Συγκεκριμένα το 1825, όταν ο Ιμπραήμ πασάς λεηλατούσε την Πελοπόννησο, οι κάτοικοι του Βρονταμά κρύφτηκαν για πολλές μέρες στο Παλιομονάστηρο. Τελικά οι Τούρκοι τους ανακάλυψαν και τους πολιόρκησαν. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, οι κάτοικοι αντιστάθηκαν γενναία διακηρύσσοντας «οι Βρονταμίτες ζωντανοί, Τούρκους δεν προσκυνάνε». Στο τέλος οι εχθροί, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1825, άνοιξαν τρύπες στο βράχο από πάνω και έριξαν από την οροφή της σπηλιάς αναμμένα κλαδιά με αποτέλεσμα να πεθάνουν από ασφυξία 400 Βρονταμίτες.
Εις ανάμνησιν του ολοκαυτώματος υπάρχει μέσα στη σπηλιά αναμνηστική πλακέτα.

Το Παλιομονάστηρο έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1958 με το ΦΕΚ 335/Β/11-12-1958.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στη σπηλιά η πρόσβαση γίνεται από πέτρινη κτιστή σκάλα που φαίνεται να έχει επισκευασθεί σχετικά πρόσφατα.

Στη βάση της σκάλας υπάρχουν χαρακτηριστικά ερείπια από διώροφο κτίσμα με αψιδωτά ανοίγματα και θολωτή οροφή. Πρόκειται για τα κελιά των μοναχών. Κάτω από το δάπεδο των κελιών υπάρχει δεξαμενή που περισυνέλεγε το νερό της βροχής. Ψηλότερα, σε άλλη κόγχη του βράχου, σώζονται μισοερειπωμένοι τέσσερις φούρνοι στους οποίους οδηγεί στενό μονοπάτι.

Το άνοιγμα της σπηλιάς έχει προσανατολισμό προς νοτιοανατολικά. Εκτός από τον ισχυρό εξωτερικό τοίχο υπάρχει ένας παράλληλος τοίχος που καταλαμβάνει όλο το ύψος και το πλάτος της σπηλιάς. Δημιουργείται έτσι στο εσωτερικό ένας προθάλαμος πριν από τον ναό. Στον προθάλαμο οδηγεί από την είσοδο ένας καμαροσκέπαστος διάδρομος.

Το δάπεδο του προθαλάμου αριστερά του διαδρόμου βρίσκεται σε ψηλότερη στάθμη διαμορφώνοντας την οροφή μιας άλλης υπόγειας δεξαμενής.

Η διαρρύθμιση αυτή με τους δύο παράλληλους τοίχους φαίνεται πως ήταν η πρώτη φάση της κατασκευής.

Ο δεύτερος τοίχος (ο εσωτερικός) βρίσκεται σε απόσταση 4,80μ από την είσοδο και έχει τρία ανοίγματα-θύρες. Υπάρχει και ένα τέταρτο άνοιγμα που είναι τυφλό, σαν κόχη.

Οι δύο από τις τρεις θύρες του εσωτερικού τοίχου οδηγούν σε δύο σκοτεινούς (εννοείται) καμαροσκέπαστους, διαδοχικούς χώρους. Ο πρώτος είναι ο νάρθηκας και ο δεύτερος ο κύριος ναός. Ο νάρθηκας είναι μακρόστενος (μήκους 4,65μ, πλάτους 2μ) και παράλληλος με τον επίσης μακρόστενο (μήκους 3,60μ) κυρίως ναό. Στον νάρθηκα υπάρχει και μια πόρτα που οδηγεί στα βάθη του σπηλαίου. Ο νάρθηκας χωρίζεται από τον κυρίως ναό από έναν άλλο τοίχο (με δύο ανοίγματα) που είναι χαμηλότερος και μεταγενέστερος από τους αρχικούς δύο τοίχους. Μέσα στον ναό διακρίνονται ίχνη από ξύλινο τέμπλο.

Το τρίτο άνοιγμα του εσωτερικού τοίχου οδηγεί σε μικροσκοπικό νεκρικό παρεκκλήσι (όπου βρέθηκε και ερευνήθηκε τάφος). Το παρεκκλήσι αυτό είναι 3 αιώνες περίπου νεώτερο από τον υπόλοιπο ναό.

Όλοι οι προαναφερθέντες τοίχοι καλύπτονται από τοιχογραφίες που έχουν διατηρηθεί σε σχετικά καλή κατάσταση και, όπως είπαμε, οι παλιότερες είναι από τον 12ο αιώνα.

Το μέγιστο πλάτος του σπηλαίου είναι 9 μέτρα, στο σημείο λίγο μετά την είσοδο. Το βάθος τού εν χρήσει χώρου ήταν γύρω στα 10 μέτρα.

Πηγές