Σε ύψωμα της ανατολικής πλευράς του Ταΰγετου, στο κεντρικότερο τμήμα της λακωνικής κοιλάδας του Ευρώτα, βορειοανατολικά από το Δαφνί Λακωνίας, βρίσκονται τα απομεινάρια μιας σχετικά άγνωστης Βυζαντινής καστροπολιτείας, με την ονομασία Λυκοβουνό.

Διασώζονται ερείπια κτισμάτων, εκκλησιών και οχυρωματικών κατασκευών από τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το Λυκοβουνό είναι ένας πρόβουνος του Ταΰγετου στην ανατολική του πλευρά. Ουσιαστικά πρόκειται για μια μακρόστενη σειρά λόφων με μέγιστο ύψος 516 μέτρα, που εκτείνεται για πολλά χιλιόμετρα σε μια πορεία παράλληλη με αυτή του ποταμού Ευρώτα.
Σε έναν από τους λόφους αυτής της μακριάς λοφοσειράς, βορειοανατολικά από το σημερινό χωριό Δαφνί Λακωνίας, βρισκόταν ο οικισμός/πολιτεία του Λυκοβουνού. Ο οικισμός είχε ικανοποιητική φυσική προστασία λόγω της απομακρυσμένης τοποθεσίας και της ημιορεινής μορφολογίας του εδάφους, αλλά συγχρόνως είχε σχετικά εύκολη πρόσβαση στα εύφορα χωράφια της κοιλάδας του Ευρώτα.

Ιστορία

Η γενική εικόνα που έχουμε για την ιστορική εξέλιξη της πολιτείας του Λυκοβουνού είναι η εξής: ο οικισμός υπήρχε ήδη από τη Ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή περίοδο, όπως προκύπτει από επιφανειακά κεραμικά ευρήματα. Σε αυτήν την πρώτη περίοδο ο οικισμός μάλλον ήταν μικρός και ασήμαντος, ενώ πρέπει να εγκαταλείφθηκε μετά τον 6ο αιώνα εξαιτίας των επιδρομών και της εγκατάστασης των Σλάβων.
Το μέρος κατοικήθηκε ξανά μετά τον 9ο αιώνα όταν έγιναν συστηματικές προσπάθειες ανασυγκρότησης της περιοχής από τη Βυζαντινή διοίκηση, που ξεκίνησαν με τη σύσταση του θέματος Πελοποννήσου περί το 800 μ.Χ.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι ιστορικές μαρτυρίες πιστοποιούν ότι η περίοδος ακμής της καστροπολιτείας ήταν μεταξύ 10ου και 15ου αιώνα, ενώ συνδέεται και με τους Παλαιολόγους (που ως γνωστόν ήταν οι δεσπότες του γειτονικού Μυστρά).

Το Λυκοβουνό και η μονή Αγίου Γεωργίου αναφέρονται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου από το 1292.

Σε ένα άλλο μεταγενέστερο χρυσόβουλο, του 1405, ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος δωρίζει στη μητρόπολη Μονεμβασιάς ...την είρημένην χώραν του Ελικοβουνού μετά τον εν αυτή πύργον. Σε αυτή την περίπτωση οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι γίνεται αναφορά στον πύργο της Γερουμάνας, αλλά υπάρχουν και κάποιες υποθέσεις ότι το «Ελικοβουνό» του χρυσόβουλου είναι στην πραγματικότητα το Λυκοβουνό, με το σκεπτικό ότι ο πύργος της Γερουμάνας δεν βρίσκεται μέσα σε οικισμό ούτε κοντά σε εκκλησιαστικό κτίσμα.

Το 1463, στον κατάλογο του ιστορικού Stefano Magno με τα κάστρα του Μοριά που κατείχαν οι Ενετοί, καταγράφεται ένα Lacovouno στη Λακωνία, που προφανώς ταυτίζεται με το Λυκοβουνό.
Επίσης καταγράφεται ως Lico-Casto to 1467 και ως Vico-Castro στη λίστα (των Μουστοξύδη - J. A. Buchon) με τα εν ενεργεία ενετικά κάστρα του 1467. (Σε αυτές τις τελευταίες 2 αναφορές δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι για την ταύτιση.)

Το Λυκοβουνό κατοικήθηκε και κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Στις αρχές του 18ου αιώνα, στην απογραφή των Βενετών του προνοητή Francesco Grimani (1701) καταγράφεται ότι το Λυκοβουνό ανήκε στο Territorio di Mistra της επαρχίας Λακωνίας (Provincia di Laconia) με πρωτεύουσα τη Μονεμβασία (Malvasia). Τότε είχε 136 κατοίκους.

Μετά την επανάσταση, αποτέλεσε έδρα των Μαυρομιχαλέων και πρωτεύουσα του Δήμου Κυδωνίας. Οι τοπικές έριδες όμως οδήγησαν στην εγκατάλειψη και την ερήμωσή του, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα και το κεφαλοχώρι μετατράπηκε σε χωράφι.

Το Λυκοβουνό ήταν η τοποθεσία στην οποία έμεναν οι σημερινοί κάτοικοι του Δαφνίου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Τη καστροπολιτεία αποτελούσαν, βασικά, δύο συνοικισμοί. Ο ένας συνοικισμός κατελάμβανε την κορυφή του λόφου και τη νοτιοδυτική πλευρά του και ο άλλος απλωνόταν στη βόρεια πλαγιά του. Και στις δύο οικιστικές ενότητες υπάρχουν ερείπια πολλών κτισμάτων, η χρήση των οποίων δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί καθώς σωροί από πέτρες και πυκνή βλάστηση εμποδίζουν την ακριβή ταύτιση τους.
Σε ορισμένα σημεία διακρίνονται δεξαμενές επιμελημένης τεχνικής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει στον νότιο συνοικισμό ένας μεγάλος ερειπωμένος μονόχωρος ναός με ημικυκλική αψίδα ιερού βήματος, ο οποίος είναι κτισμένος με αμελώς κατεργασμένους εγχώριους σχιστόλιθους, σε μια παλιότερη τεχνική δόμησης που παραπέμπει –το αργότερο– στον 10 αιώνα.

Δεν σώζεται ένας σαφής οχυρωματικός περίβολος, αλλά η ύπαρξη τμημάτων αναλημματικών τοίχων στο νότιο, το δυτικό και το βόρειο όριο του οικισμένου χώρου δηλώνει την ύπαρξη περιμετρικής οχύρωσης.. Η είσοδος πρέπει να βρισκόταν πιθανότατα στη νότια πλευρά, από όπου περνάει ο κύριος δρόμος που διασχίζει το πλάτωμα και φτάνει στην κορυφή.

Στο Λυκοβουνό το πιο ξακουστό κτίσμα ήταν ο ναός (και μοναστήρι) του Αγίου Γεωργίου όπου ακόμα και σήμερα μπορεί κάποιος να δει τα ψηφιδωτά και να διακρίνει τις τοιχογραφίες του.

Το Μοναστήρι του Αγιώργη ήταν κάποτε το πιο πλούσιο και το πιο φημισμένο μοναστήρι του Μοριά. Σώζεται μάλιστα η φράση : «Αϊ-Γιώργης στο Λυκοβουνό και Αγιά-Σοφιά στην Πόλη!»

Η κατασκευή του ναού χρονολογείται τον 11ο-12ο αιώνα ενώ φαίνεται πως έγινε εκτεταμένη ανακαίνιση κατά τον 14ο-15ο αιώνα. Καταστράφηκε από τους Τούρκους περί το 1700. Συστηματική αρχαιολογική έρευνα ξεκίνησε το 1996.

Σε μικρή απόσταση (50 μ. περίπου) βορειοανατολικά από τα ερείπια του ναού του Αγίου Γεωργίου, σώζεται ένας πύργος (φωτ.1,2,3), σχεδόν στο αρχικό του ύψος, που είναι μάλλον το μοναδικό σαφώς οχυρωματικό στοιχείο στον οικισμό του Λυκοβουνού.

Ο πύργος, κτισμένος στην άκρη του υψώματος του Λυκοβουνού, βλέπει τη θάλασσα του λακωνικού κόλπου, ελέγχει από τα ανατολικά το φαράγγι του Ευρώτα και τον Πάρνωνα, επικοινωνεί οπτικά από τα δυτικά με τον Παλιόπυργο στο Δαφνί και με τον πύργο στα Καλύβια της Σοχάς . Επίσης, επιτηρεί από τα νότια και τα δυτικά τα περάσματα προς τη Μονεμβασιά.

Ο πύργος έχει τετράγωνη κάτοψη με μήκος πλευράς 5,60 μ. και πάχος τοίχων 0,80 μ. Πρέπει να είχε τρεις ορόφους. Το ισόγειο στεγαζόταν με καμαρωτή οροφή και η πρόσβαση στον πρώτο όροφο γινόταν με κτιστή σκάλα. Τα βασικά δομικά υλικά αποτελούν εντόπιοι σχιστόλιθοι και παχύ ασβεστοκονίαμα στους αρμούς και στα επιχρίσματα.

Η είσοδος του πύργου βρίσκεται στη δυτική πλευρά, ψηλότερα από το έδαφος για λόγους ασφαλείας. Σε όλους τους τοίχους ανοίγονται πολεμοθυρίδες και στα ψηλότερα σημεία υπάρχουν καταχύστρες ή ζεματίστρες καθώς και τυφεκιοθυρίδες.
Κοντά στη νότια πλευρά του πύργου διακρίνεται μέσα στην πυκνή βλάστηση μια μεγάλη κινστέρνα.
Γύρω από τον πύργο και την κινστέρνα, σε μεγάλη ακτίνα, υπάρχουν σκόρπιοι λιθοσωροί και ερείπια κτισμάτων που μάλλον δείχνουν την ύπαρξη εξωτερικού τείχους γύρω από τον πύργο και ίσως κάποια βοηθητικά κτίσματα.
Ο πύργος του Λυκοβουνού ήταν αρχικά ένα βυζαντινό οχυρό, αλλά η χρήση του συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Στο Λυκοβουνό σώζονται τα ερείπια και άλλων κτισμάτων τα περισσότερα από τα οποία είναι από την Τουρκοκρατία και από τα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια. Τα περισσότερα πρέπει να ήταν κατοικίες της οικογένειας των Μαυρομιχαλέων (φωτ.5,11).

Θρύλοι και Παραδόσεις

Στα χαλάσματα του ξακουσμένου Μοναστηριού, σύμφωνα με την παράδοση, είναι θαμμένοι θησαυροί, πολλές καμπάνες (από τις οποίες η μία είναι ολόχρυση) και αμέτρητα Κωνσταντινάτα, χρυσά νομίσματα από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Σε χρυσόβουλλο διάταγμα του έτους 1292 του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου σχετικά με το Μοναστήρι του Αγιώργη στο Λυκοβουνό αναφέρονται τα εξής:

«…μεθ’ον κατέρχεται εις ναόν του Αγίου Ευθυμίου̇ ενθ’ούτως εις την σεβασμίαν μονήν την εις όνομα τιμωμένην του Αγίου Γεωργίου, και επικεκλημένην του Λυκοβουνού̇ από δε ταύτης της σεβασμίας μονής διέρχεται δια του πεδίου και κατάγεται εις την απέναντι θείαν μονήν της υπεραγίας Θεοτόκου,την εις το όνομα τιμωμένην και αυτήν της Ελεούσης, ούσαν πλησίον της κώμης του Αρκασά…».

Πηγές