Ένα Βυζαντινό κάστρο στην Ερμιονίδα που αξιοποιήθηκε κυρίως από τους Ενετούς.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το βραχώδες ύψωμα όπου είναι χτισμένο το κάστρο έχει εξαιρετική φυσική προστασία.

Το σημείο έχει εποπτεία όλης της περιοχής, της κοιλάδας της Ερμιόνης και της θάλασσας μέχρι την Ύδρα, αλλά ο κύριος λόγος κατασκευής του κάστρου ήταν η προστασία της αλυκής που βρισκόταν στη λιμνοθάλασσα («Λίμνη Θερμησίας») νότια από αυτό.
Αυτό το επιβεβαιώνει και ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε την Πελοπόννησο κατά τα έτη 1668-1670 και αναφέρει: «Οι πιο μεγάλες αλυκές του Μοριά βρίσκονται εδώ. Από αυτές πληρώνεται ο μισθός των στρατιωτών του κάστρου. Το μεγαλύτερο ποσοστό πηγαίνει στον στρατό του Ναυπλίου.»

Οι αλυκές υπήρξαν, μακράν, η πιο σημαντική οικονομική μονάδα της περιοχής σε όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο (και το χωριό Θερμησία) πήρε το όνομά του από τον αρχαίο ναό της Δήμητρας Θερμασίας που υπήρχε κοντά στη λιμνοθάλασσα (όπως μαρτυρείται από τον Παυσανία).
Η θέση του αρχαίου ναού δεν έχει εντοπιστεί. Σύμφωνα με μία ανεπιβεβαίωτη θεωρία, βρισκόταν στον βράχο του κάστρου.

Ιστορία

Δεν είναι ξεκάθαρο πότε ακριβώς χτίστηκε το κάστρο. Το μόνο για το οποίο είμαστε βέβαιοι είναι ότι κατασκευάστηκε πριν το 1347, καθώς αναφέρεται στη διαθήκη του ηγεμόνα της Αργολίδας Γκωτιέ ΣΤ’ ντε Μπριέν (βλ. παρακάτω). Επομένως είναι είτε φράγκικο (κατασκευής 13ου-αρχών 14ου αι.) είτε βυζαντινό (κατασκευασμένο πριν τον 13ο αιώνα).
Η μόνη ένδειξη για βυζαντινή παρουσία στο κάστρο είναι τα λιγοστά ερείπια μιας εκκλησίας που ίσως ανήκει στη Μεσοβυζαντινή Περίοδο. Όμως αυτό δεν αρκεί για να το χαρακτηρίσουμε Βυζαντινό κάστρο και δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ότι είναι κατασκευή του 12ου αιώνα, όπως πιστεύαμε παλαιότερα.

H πιο πιθανή περίοδος κατασκευής του κάστρου θεωρείται η δεκαετία του 1320. Ήταν η εποχή που οι Βυζαντινοί του Μυστρά άρχισαν να προωθούνται προς βορρά και να κερδίζουν εδάφη από τους Φράγκους. Είναι πιθανό, εξαιτίας αυτής της απειλής, οι Φράγκοι της Αργολίδας να αποφάσισαν να χτίσουν δύο καινούργια κάστρα: το Κιβέρι και το Θερμήσι.
Άλλοι λόγοι (εκτός της αυξανόμενης βυζαντινής απειλής) που συνηγορούν σε αυτή την υπόθεση είναι ότι 1) τα δύο αυτά κάστρα ανήκαν στον Ντε Μπριέν και αναφέρονται στη διαθήκη του (ως Chamires και Trémis αντίστοιχα), που έχει ημερομηνία 18 Ιουνίου 1347, 2) τα κάστρα δεν προϋπήρχαν από τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο, αλλιώς θα αναφέρονταν οπωσδήποτε στην εξιστόρηση της φράγκικης κατάκτησης (δεδομένου ότι ήταν ισχυρά κάστρα), 3) η τεχνοτροπία κατασκευής δεν θυμίζει καθόλου παλιότερες φράγκικες οχυρώσεις του Δουκάτου των Αθηνών, της εποχής των Ντε λα Ρός (δηλ. του 13ου αι.).
Συμπερασματικά, το κάστρο στο Θερμήσι είναι μάλλον Φράγκικο και σίγουρα χτισμένο πριν το 1347, με πολλές πιθανότητες να χρονολογείται στην 3η δεκαετία του 14ου αιώνα.

Η πρώτη επίσημη αναφορά για την ύπαρξη του κάστρου γίνεται το 1347, στη διαθήκη του Γκωτιέ ΣΤ’ ντε Μπριέν (Gautier VI de Brienne) ο οποίος ήταν τιτουλάριος Δούκας των Αθηνών (η Αθήνα στην πραγματικότητα ήταν στα χέρια των Καταλανών) και άρχοντας του Άργους και του Ναυπλίου (αλλά μάλλον δεν πάτησε ποτέ το ποδι του στην Αργολίδα, όπου την εξουσία ασκούσαν οι επίτροποί του, ο Γκωτιέ, και μετά το 1324, ο Νικολό Φουρσελόρ).

Το 1356 το κάστρο μαζί με την υπόλοιπη Αργολίδα πέρασαν στη δικαιοδοσία της απογόνου των Ντε Μπριέν Ισαβέλλας ντ’ Ανγκιάν (Enghien), η οποία ήταν η νόμιμη κληρονόμος του οίκου των Ντε λα Ρος και της διάδοχης δυναστείας των Ντε Μπριέν.

Ανάμεσα στις κτήσεις της Δουκίσσης αναφέρεται και το Κάστρο Λα Τρεμίς. Πρόκειται προφανώς για το κάστρο της Θερμησίας.

To 1377 η Αργολίδα περιήλθε στη Μαρία ντ’ Ανγκιάν, εγγονή της Ισαβέλλας. Η Μαρία παντρεύτηκε τον Πέτρο Κορνάρο, έναν Βενετσιάνο από το Ναύπλιο, ο οποίος θέλησε να υπαγάγει το δουκάτο στη Βενετία. Οι Ενετοί το ενέκριναν, αλλά στο μεταξύ ο Κορνάρος πέθανε πρόωρα. Τελικά η Βενετία αγόρασε την Αργολίδα από τη χήρα του το 1388 έναντι 700 χρυσών δουκάτων το χρόνο εφ’ όρου ζωής.

Πριν προλάβουν να εγκατασταθούν εκεί οι Ενετοί, το υφάρπαξαν οι Βυζαντινοί του Δεσποτάτου του Μυστρά (μαζί με το Άργος και το Κιβέρι). Στην «αρπαγή» αυτή πρωταγωνιστής ήταν ο δεσπότης του Μυστρά Θεόδωρος Α’ Παλαιολόγος συνεπικουρούμενος από ευκαιριακούς συμμάχους: τον Φλωρεντίνο Δούκα των Αθηνών Νέριο Ατζαγιόλι και τον Τούρκο Εβρενός πασά. Οι Βυζαντινοί κράτησαν αυτά τα κάστρα μέχρι το 1394, οπότε τα απέδωσαν τελικά στους Ενετούς.
Μαζί με αυτά και το Θερμήσι, που έμεινε ενετικό για τον επόμενο ενάμιση αιώνα. Η συμφωνία ήταν ότι τα κάστρα θα τα κατείχαν οι Ενετοί αναγνωρίζοντας την επικυριαρχία του Δεσποτάτου. Αυτός ο όρος σταμάτησε να ισχύει το 1411.

Η Α’ Ενετοκρατία στην Αργολίδα κάλυψε την περίοδο 1394-1537. Η Β’ Ενετοκρατία ήταν πιο σύντομη: 1689-1715. Στην περιοχή Ερμιονίδας το διοικητικό κέντρο των Ενετών ήταν το Θερμήσι.

Όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν την Πελοπόννησο το 1460, η Αργολίδα έμεινε ενετική. Το ίδιο έγινε και μετά τον Α’ Ενετουρκικό πόλεμο (1463-1479). Οι Ενετοί με τη συνθήκη του 1479 κράτησαν κάποια κάστρα, και μεταξύ αυτών ήταν και το Θερμήσι.

Σε όλη αυτήν την περίοδο της ενετικής παρουσίας, το κάστρο πρέπει να δέχτηκε αναβαθμίσεις και ενισχύσεις από τους Ενετούς. Γι’ αυτό τα λιγοστά ερείπια που σώζονται από το κάστρο σήμερα παραπέμπουν περισσότερο σε ενετικό παρά σε φράγκικο κάστρο.

Σε μια έκθεση του καπιτάνου του Ναυπλίου Νικολάου Τζουστιανη από το 1525 αναφέρεται ότι το κάστρο είναι τόσο ασφαλές ώστε δύο (!) άτομα ήταν αρκετά για τη φρούρησή του: ο φρουραχος Φραντσέσκο Μπολντού και ο ιππότης Ιερώνυμος, οι οποίοι είχαν διοριστεί σε αυτή τη θέση για 100 χρόνια! Αυτή η υπερβολική ιστορία ίσως να είναι ενδεικτική της δύναμης τους κάστρου, αλλά μπορεί και να σημαίνει ότι το κάστρο δεν ήταν πλέον πολύ σημαντικό για τους Ενετούς.

Είναι αξιοσημείωτο ότι το κάστρο δεν αναφέρεται στις διάφορες λίστες (του Hopf κ.λπ.) του 14ου και του 15ου αιώνα με τα κάστρα των Λατίνων στην Πελοπόννησο. Το ίδιο ισχύει και για το άλλο κάστρο που ιδρύθηκε την ίδια εποχή στην Αργολίδα, το κάστρο Λέρνης στο Κιβέρι. Για τις λίστες των ετών 1391, 1463, 1467 αυτό είναι αναμενόμενο, επειδή τα δύο αυτά κάστρα είχαν γίνει πλέον, βάσει συνθηκών, ενετικές κτήσεις χωρίς καμιά αμφισβήτηση. Όμως η απουσία από τη λίστα του 1377 –πριν την υπαγωγή στη Βενετία– είναι ανεξήγητη, διότι στη λίστα αυτή περιλαμβάνονται τα κάστρα του Άργους και του Ναυπλίου. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι εκείνη την εποχή τα κάστρα αυτά είχαν κάποιο ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς που δεν επέτρεπε να θεωρηθούν ότι ανήκαν στο Πριγκιπάτο Αχαΐας.

Το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1537, κατά τον Γ’ Ενετοτουρκικό πόλεμο. Η Ερμιονίδα τότε υπέστη μεγάλες καταστροφές και εισήλθε σε μια παρατεταμένη περίοδο παρακμής.

Ο θρύλος της «Ωριάς» που έπεσε από το κάστρο για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων είναι μάλλον από αυτήν την κατάκτηση.

Οι Οθωμανοί μετά την πρώτη κατάληψη, τον 16ο αιώνα, έκαναν κάποιες επισκευές και χρησιμοποίησαν το κάστρο.

Ο Εβλιγιά Τσελεμπή κάνει την εξής περιγραφή για το κάστρο κατά τον 17ο αιώνα:
«Είναι βοεβοδαλίκι στο σαντζάκι του Μοριά και ναχιές στον καζά του Ναυπλίου. Μοναδικός αξιωματούχος στο κάστρο είναι ο φρούραρχος. Υπάρχουν δεκαοχτώ στρατιώτες. Είναι ένα ψηλό κάστρο χτισμένο πάνω σε κιτρινοκόκκινο βράχο. Απέχει από τη θάλασσα όσο μια κανονιά. [...] Είναι τετράγωνο και έχει μια μικρή σιδερένια πύλη στα βόρεια. Εκεί το τείχος έχει ύψος είκοσι πήχες. Δεν υπάρχει τείχος στα ανατολικά και νοτιοανατολικά. Ο βράχος είναι τόσο απότομος που αν κοιτάξεις ανακατεύεται το στομάχι σου. [...] Οι μόνιμοι φρουροί είναι δεκαοχτώ αλλά μπορούν να χωρέσουν άλλοι εκατόν πενήντα. [...] Μέσα στο κάστρο δεν υπάρχουν χάνι, χαμάμ, μεντρεσές, σχολείο, μαγαζιά και παζάρι. Τα νερά της βροχής μαζεύσονται σε στέρνες χωρίς να ξεφεύγει σταγόνα.»

Οι Ενετοί επέστρεψαν το 1686 μετά τη νίκη τους στον ΣΤ’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, όταν έγιναν κύριοι ολόκληρης της Πελοποννήσου. Σε αυτή τη δεύτερη περίοδο, οι Ενετοί δεν επισκεύασαν το κάστρο και ίσως να μην το επάνδρωσαν. Η Β’ Ενετοκρατία τελείωσε άδοξα το 1715. Πριν εγκαταλείψουν οριστικά την περιοχή, οι Ενετοί ανατίναξαν και κατέστρεψαν το κάστρο του Θερμησίου για να μη χρησιμοποιηθεί από τους Οθωμανούς.
Έτσι, το κάστρο δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ξανά μετά το 1715.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο είναι χτισμένο πάνω σε δυο βράχους που χωρίζονται από έναν βαθύ αυχένα, σαν ρήγμα. Υπάρχει και τρίτος βράχος χαμηλότερα προς την πλευρά της Θερμησίας που δεν ήταν ποτέ οχυρωμένος.

Στο κάστρο υπάρχουν σχετικά λίγα κατάλοιπα της ενετικής οχύρωσης δεδομένου ότι ανατινάχτηκε από τους Ενετούς όταν αποχώρησαν οριστικά το 1715.

Η δυτική κορυφή (Α στην κάτοψη) καταλήγει σε απότομα βράχια προς δυσμάς. Η πλευρά του βράχου που κατηφορίζει προς το ρήγμα είναι πιο ομαλή και σχηματίζει μια τριγωνική περιοχή όπου υπάρχουν μπάζα από πολλά κτίρια. Φαίνεται ότι αυτή η εσωτερική πλαγιά μεταξύ των κορυφών ήταν η βασική περιοχή κατοίκησης του κάστρου.
Η κορυφή είχε οχύρωση μόνο προς βορρά και προς νότο. Δεν βρέθηκαν ίχνη εισόδου που μάλλον ήταν στο νότο, από την πλευρά του ρήγματος.

Η ανατολική κορυφή (Β στην κάτοψη) είναι πιο απομονωμένη και πιο δύσκολη στην πρόσβαση. Ήταν κατά κάποιο τρόπο η ακρόπολη. Είναι ένα επίμηκες υψίπεδο διαστάσεων 90✖30 μέτρα. Προστατεύεται από ψηλούς και απόκρημνους βράχους δυτικά και νότια. Στη νότια πλευρά δεν υπήρχε οχύρωση. Οι άλλες τρεις πλευρές είχαν τείχη και στη νοτιοανατολική γωνία υπάρχουν ίχνη μιας κατασκευής που θα μπορούσε να ήταν είσοδος με κινούμενη γέφυρα.

Σε αυτήν την κορυφή υπάρχουν ερείπια κτισμάτων μεταξύ των οποίων μια δεξαμενή στο ανατολικό τείχος, ένας πύργος διαστάσεων 6.10✖5.20 μέτρων και μια βυζαντινή εκκλησία που μάλλον είναι του 12ου αιώνα.

Το πάχος των τειχών πουθενά δεν υπερβαίνει τα 0.80 μέτρα. Για την κατασκευή τους έχουν χρησιμοποιηθεί ακατέργαστοι λίθοι με συγκολλητικό κονίαμα και ακρογωνιαίους λίθους στις γωνίες. Τα τείχη είχαν χαρακτηριστικές βενετσιάνικες πολεμίστρες (όπως λ.χ. της Ακροναυπλίας) μόνο στα σημεία που ήταν ευάλωτα.

Το ύψος των τειχών δεν ήταν μεγάλο καθώς η μορφολογία του εδάφους έδινε ήδη μεγάλο ύψος στην οχύρωση. Στα λίγα σημεία που το τείχος φτάνει τα 2 μέτρα σε ύψος υπάρχει ένα στενός «περίδρομος».

Θρύλοι και Παραδόσεις

Απέναντι από το κάστρο υπάρχει λόφος που ονομάζεται λόφος του Βεζύρη. Το λόφο αυτό είχε καταλάβει Τούρκος βεζύρης κατά την πολιορκία του κάστρου τον 16ο αιώνα (το 1537) και από εκεί οργάνωσε την κατάληψη του κάστρου με ένα τέχνασμα. Τότε ήταν που η ωραία πριγκιποπούλα έπεσε από το βράχο για να μη πέσει στα χέρια των Τούρκων. Από εκεί έμεινε η ονομασία «Κάστρο της Ωριάς».

Πηγές