Ο Καταρράκτης ήταν μεσαιωνικός οικισμός με κάστρο που καταστράφηκε στον μεγάλο σεισμό, τον χαλασμό, του 1881.

Μετά από εκείνη την καταστροφή, οι επιζώντες μετοίκησαν στο σημερινό Καταρράκτη στην ανατολική ακτή της Χίου και ο εγκαταλελειμμένος πλέον μεσαιωνικός οικισμός έγινε ο «Παλιός Καταρράκτης».

Ιστορία

Ο Παλιός Καταρράκτης ήταν χτισμένος σε χαμηλό ύψωμα 2 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από τον σημερινό Καταρράκτη. Στην κορυφή του υψώματος δέσποζε το κάστρο, το οποίο χτίστηκε το 1484 από τον Γενουάτη Αντόνιο Ιουστινιάνι (Rocca-Gustiniani).

Υπενθυμίζεται ότι από το 1347 μέχρι το 1566 (που ήρθαν οι Τούρκοι), η Χίος ανήκε στη Γενοβέζικη εμπορική εταιρεία Μαόνα. Η διαχείριση της εταιρείας είχε ανατεθεί σε διάφορες επιφανείς οικογένειες της Γένοβας (μεταξύ των οποίων και οι Rocca). Κάποια στιγμή όλοι αυτοί οι ευγενείς επέλεξαν το συλλογικό επώνυμο Ιουστινιάνι (Gustiniani) μάλλον για να περιφρουρήσουν τα δικαιώματά τους στο νησί καθώς μεταγενέστεροι Ιουστινιάνι επικαλούνταν καταγωγή από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστίνο Β’ (κάτι που δεν αποκλείεται, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία).

Το χωριό του Καταρράκτη αναφέρεται για πρώτη φορά από τον πρόξενο της Βενετίας στη Σμύρνη Francesco Lupazzolo, το 1638. Ο Lupazzolo μας έδωσε και ένα σημαντικό ντοκουμέντο για το κάστρο: ένα σκαρίφημα, στο οποίο παρουσιάζεται ο οικισμός με εξωτερικό οχυρωματικό περίβολο και πύργους (βλ. ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ). Απεικονίζεται και εσωτερικός περίβολος, με τείχη και πύργους, στο κέντρο του οποίου ορθώνονται δύο πύργοι. Προφανώς, τα ερείπια των 2 πύργων που βλέπουμε σήμερα είναι από τους εξωτερικούς πύργους του εσωτερικού περιβόλου του μεσαιωνικού κάστρου του Καταρράκτη.

Ο Γάλλος περιηγητής Jean de Thevenot το 1656 περιγράφει τον Καταρράκτη ως «κάστρο κτισμένο ευφυώς επί του όρους από των χρόνων των Γενουατών» καθώς επίσης και ότι «εκυβερνάτο υπό των κυρίων della Rocca». Για το χωριό ο Thevenot μας πληροφορεί ότι είχε 1500 κατοίκους, μεγάλος αριθμός για εκείνη την εποχή.

Ο Δημήτριος Ροδοκανάκης (1840-1903), στο έργο του «Ιουστινιάναι-Χίος» αναφέρει για το έτος 1484 τον «…Αντώνιο, υιό του Ιωάννου Βαπτιστού Λαζαρίνου Ρόκκα - Ιουστινιάνι, όστις ανήγειρεν ιδία δαπάνη το κατά το μαστιχόχωρον Καταρράκτης όπου εκέκτητο πολλά κτήματα, μέχρι σήμερον θαυμαζόμενον κατηρειπωμένον φρούριον» χωρίς να σημειώνει την πηγή αυτής της πληροφορίας.

Ο ιστορικός της Χίου Γεώργιος Ζολώτας (1845-1906) γράφει ότι το κάστρο έχτισε ο Ιωάννης Ιουστινιάνης della Rocca, που αν το συνδυάσουμε με αυτό που γράφει ο Ροδοκανάκης, πιθανόν ήταν συγγενής πρώτου βαθμού με τον Αντώνιο Ρόκκα του 1484.

Τρία άλλα στοιχεία που πρέπει να λάβουμε υπόψη για τη χρονολόγηση του κάστρου είναι: 1) Οι κάπως παρόμοιοι με τους πύργους του Καταρράκτη πεταλόσχημοι πύργοι στο κάστρο της Χίου είναι κατασκευές του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα. 2) Ο περιηγητής Buendelmonti το 1422 δεν αναφέρει καθόλου τον Καταρράκτη, που δεν αναφέρεται ούτε σε κανέναν από τους καταλόγους των οφικίων των καστελλάνων που είναι δημοσιευμένοι έως και το 1443. 3) Τον 16ο αιώνα δεν έγιναν γενικά κατασκευές καινούργιων κάστρων στη Χίο, άλλωστε το 1566 η Χίος κατελήφθη από τους Οθωμανούς.

Με βάση όλα αυτά τα στοιχεία συμπεραίνουμε ότι το κάστρο δημιουργήθηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και μάλλον το 1484.
Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει από τις πηγές είναι ότι ο Καταρράκτης ήταν εκείνη την περίοδο ιδιοκτησία της οικογενείας Δελλά Ρόκκα ή Ιουστινιάνη.

Απέναντι από το κάστρο διατηρείται ανακαινισμένη εκκλησία του 14ου αιώνα αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, ο «Άγιος Ιωάννης Αργέντης». Στην εκκλησία βρέθηκε κτητορική επιγραφή (που μάλλον προέρχεται από άλλο κτίσμα) στο οποίο αναγράφεται στα λατινικά: «εποίησε ο Ιωάννης Βαπτιστής Ιουστινιάνης, τέως Δελλά Ρόκκα, εις μνήμην εαυτού τε και των απογόνων»

Το κάστρο, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά και δεν έχει τύχει της προσοχής που του αξίζει ίσως επειδή μέχρι πρόσφατα θεωρείτο Οθωμανικό.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο του Καταρράκτη βρίσκεται στην άκρη ενός πλατώματος πάνω από τον χείμαρρο «Καταρράκτης», που περικλείει το κάστρο από τη νοτιοδυτική, τη νότια και τη νοτιοανατολική πλευρά, ενισχύοντας έτσι τη φυσική προστασία της οχύρωσης.
Προς τα δυτικά και ανατολικά οι πλαγιές είναι ομαλές και στο ίδιο επίπεδο με το κάστρο, ενώ η βόρεια πλαγιά παρουσιάζει μικρή κλίση.

Η περικλεισμένη έκταση ήταν μικρή και δεν μπορούσε να φιλοξενήσει σε μόνιμη βάση μεγάλο πληθυσμό. Προφανώς, όπως συνέβαινε και σε άλλα κάστρα, ο κυρίως οικισμός θα πρέπει να αναπτύχθηκε εκτός κάστρου.

Βασικά, το μόνο που σώζεται από το κάστρο είναι 2 ογκώδεις πεταλόσχημοι πύργοι, ο ένας στη δυτική πλευρά και ο άλλος στη βορειοδυτική γωνία, σε απόσταση 20 μ. ο ένας από τον άλλο. Σώζονται και μικρά τμήματα του τείχους, σε χαμηλό ύψος και λιθοσωρούς, εκατέρωθεν των πύργων. Δεν υπάρχουν άλλα απομεινάρια της οχύρωσης εκτός από κάποιες λιθοδομές στην ευρύτερη περιοχή που μπορεί να σχετίζονται με το κάστρο, μπορεί και όχι. Αν κρίνουμε από τα ελάχιστα σωζόμενα μέρη και λαμβάνοντας υπόψη το ανάγλυφο του εδάφους, συμπεραίνουμε ότι το κάστρο είχε τραπεζοειδές σχήμα και κάλυπτε επιφάνεια 1 στρέμματος, με περίμετρο περί τα 120 μέτρα.

Ο δυτικός πύργος (φωτο 7,2) έχει διαστάσεις 8,8✖8,0 μ. Το ισόγειο έχει θολωτή οροφή. Οι τοίχοι έχουν μέσο πάχος 3,00 μ. και είναι κατασκευασμένοι από τον τοπικό χαρακτηριστικό λίθο με το υπόλευκο χρώμα.
Διακρίνεται τμήμα του επάνω ορόφου που είχε επίσης θολωτή οροφή.

Ο βορειοδυτικός πύργος (φωτο 5,6,2) διατηρείται σε χαμηλότερο ύψος, αλλά ήταν μεγαλύτερος. Έχει διαστάσεις 9.0✖10,0μ. Και εδώ το ισόγειο έχει οροφή με καμάρα, μεγαλύτερο από το χώρο ισογείου του δυτικού πύργου. Δεν σώζεται τίποτα από τον επάνω όροφο.

Πηγές