Ελάχιστα απομεινάρια ενός βυζαντινού πύργου, σε χαμηλό λόφο, 2,5 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από το χωριό Μαυρόλοφος του νομού Σερρών, σε περιοχή όπου υπήρχε βυζαντινός οικισμός που ταυτίζεται με το χωρίον Αβαρνίκεια ή Ζαβαρνίκεια, η ύπαρξη του οποίου μαρτυρείται τουλάχιστον από τον 11ο αιώνα.
Ο πύργος κατασκευάστηκε μάλλον τον 14ο αιώνα.

Νότια από τον λόφο υπάρχουν ρεματιές και νερά από πηγές που καταλήγουν στο παρακείμενο ρέμα Γυαλόρρεμα το οποίο χύνεται στον Αγγίτη ποταμό, λίγο πριν αυτός εκβάλει στον ποταμό Στρυμόνα.

Το Όνομα του Κάστρου

Η πρώτη αναφορά για τον οικισμό γίνεται το έτος 1080 όπου αναφέρεται ως προάστειον Αβαρνίκεια. Τα επόμενα χρόνια αναφέρεται με παρεμφερείς ονομασίες ( με προσθήκη ενός 'Ζ' στην αρχή του ονόματος): Ζαβαρνίκεια, Ζαβαρνίκαια, Ζαβερνίκεια, (τα) Ζαβαρνίκια.
Η ετυμολογία του ονόματος είναι άγνωστη.

Ιστορία

Από τοπογραφικές έρευνες και ανασκαφικά δεδομένα, φαίνεται ότι ο λόφος στη θέση Ζαβαρνίκεια είχε συνεχή κατοίκηση από την κλασσική εποχή μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Άφθονη επιφανειακή κεραμική βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, ερείπια τοίχων και ένας λουτρώνας μεταβυζαντινής περιόδου που σώζεται εκεί κοντά σε καλή κατάσταση, τοποθετούν τον οικισμό μεταξύ του λόφου και μιας ρεματιάς στα νότιά του.
Η Αβαρνίκεια ή Ζαβαρνίκεια υπήρξε για μεγάλο διάστημα κτήμα της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και έχουμε αρκετές αναφορές γι’ αυτήν από ιστορικές πηγές:
Σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ' Βοτανειάτη (Ιανουάριος 1080) αναφέρεται ως «προάστειον εγγύς όντι της Χρυσοπόλεως» (η Χρυσόπολις ήταν βυζαντινή πόλη στις εκβολές του Στρυμόνα).
Ως «προάστειον» απαντάται και σε χρυσόβουλο του Αλεξίου Α' Κομνηνού (Φεβρουάριος 1082) σύμφωνα με το οποίο η Αβαρνίκεια είχε την υποχρέωση καταβολής δημοσίου τέλους 15 νομισμάτων.
Με την ονομασία Ζαβερνίκεια μνημονεύεται ως χωρίον σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου (Ιούλιος 1292), με ακριβέστερο τοπογραφικό προσδιορισμό: «εν τώ θέματι Σερρών περί που τον Στρυμόνα χωρίον η Ζαβερνίκεια μετά της περιοχής και των δικαίων αυτών πλησίον τούτου έτερον χωρίον επιλεγόμενον Σέμελτον». (Σέμελτον=το σημερινό χωριό Μικρό Σούλι).
Σε απογραφικό έγγραφο (Απρίλιος 1297) αναφέρεται ότι η Μονή Βατοπεδίου είχε στην κατοχή της «εις την Ζαβερνίκεια αμπέλιον μοδίων ιε' και γην μοδίων εξακισχιλίων». Το ίδιο έτος αναφέρεται ως οικονόμος του μετοχίου ο ιερομόναχος Κλήμης.
Τον Μάϊο του 1329, οι Βατοπεδινοί μοναχοί πετυχαίνουν την έκδοση ενός ακόμα χρυσόβουλου για τα κτήματα της μονής τους, από τον Ανδρόνικο Γ' Παλαιολόγο.
Με χρυσόβουλο του έτους 1348, ο Σέρβος ηγεμόνας Στέφανος Δούσαν επικυρώνει την κυριότητα της Μονής Βατοπεδίου στο μετόχι της στην Αβαρνίκεια.
Το ίδιο κάνει αργότερα (Σεπτέμβριος 1356), ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος που με χρυσόβουλό του επιβεβαιώνει ότι η Μονή Βατοπεδίου κατέχει τη «Ζαβερνίκεια μετά του πύργου και των προνομίων αυτής».
Οι παραπάνω αναφορές (παρά τον Στρυμόνα, δίπλα στο Σέμαλτον) σε συνδυασμό με το διασωζόμενο τοπωνύμιο «Ζαβαρνίκια», την ανεύρεση του βυζαντινού πύργου (μετά από ανασκαφή) και την αναφορά του πύργου σε χρυσόβουλο του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου του έτους 1356, είναι επαρκή τεκμήρια για την ταύτιση του λόφου με τον οικισμό και τον πύργο.

Κοντολογίς, βλέπουμε ότι η παρουσία του οικισμού σημειώνεται στις πηγές από το 1080. Στη συνέχεια έχουμε ουκ ολίγες αναφορές, αλλά η ύπαρξη του πύργου αναφέρεται για πρώτη φορά το 1356. Συνεπώς το πιθανότερο είναι ο πύργος να είναι υστεροβυζαντινός, κατασκευή του 14ου αιώνα (χωρίς να μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα να έχει κατασκευαστεί νωρίτερα).

Πέρα από τον στοιχειώδη αμυντικό χαρακτήρα, φαίνεται ότι ο πύργος χρησίμευε και για τη συγκέντρωση και φύλαξη της αγροτικής παραγωγής, κάτι που ήταν σύνηθες σε τέτοια κτίσματα εκείνη την εποχή. Παρόμοιοι μοναστηριακοί πύργοι, με παρόμοιο ρόλο, υπήρχαν πολλοί κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο στην κοιλάδα του Στρυμόνα και στη Χαλκιδική.

Ο λόγος που ο πύργος σήμερα είναι εντελώς κατεστραμμένος και σώζεται μόνο στο ύψος των θεμελίων, οφείλεται προφανώς στο γεγονός ότι χρησίμευσε σαν δομικό υλικό για την δημιουργία μεταβυζαντινών κτισμάτων του οικισμού.
Ο οικισμός γύρω από τον λόφο επέζησε για πολλούς αιώνες. Αναφέρεται σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454/55 ως Zevarnik με 174 κατοίκους. Επίσης αναφέρεται με την ονομασία Σεβαρνίκ σε έγγραφο του 1786.
Το χωριό φαίνεται πως έπαψε να υπάρχει περίπου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Το 1924 υπήρχαν ακόμα εκεί γύρω εγκαταλειμμένοι οικίσκοι και υδρόμυλοι (βλ. Ε. Στρατής, Η Δράμα και η Δραβήσκος, Σέρραι, 1924).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στο κέντρο της κορυφής του λόφου έχει αποκαλυφθεί, μετά από τομή που διενεργήθηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία τη δεκαετία του 1980, μέρος από τη θεμελίωση της ΒΑ γωνίας βυζαντινού τετράπλευρου πύργου, του οποίου οι διαστάσεις ήταν 2,13✖4,00μ. Το σωζόμενο ύψος είναι μόνο 0,35μ.
Η τοιχοδομία του αποτελείται από γκριζωπές μεγάλες λογάδες πέτρες που συνδέονται με ασβεστοκονίαμα και λίγα πλινθία. Πιθανότατα πρόκειται για πύργο που είχε αντηρίδες, συνηθισμένο χαρακτηριστικό των πύργων της υστεροβυζαντινής περιόδου.

Εκτός από τον πύργο, στον λόφο, στην βορειανατολική του πλευρά, διασώζονται τα αρχιτεκτονικά απομεινάρια μονόχωρου ναϋδρίου. Από αυτό αρχικά διακρινόταν μόνο η κόγχη του Ιερού στην οποία είχε ενσωματωθεί (ως οικοδομικό υλικό) μια ενεπίγραφη στήλη του 1ου μ.Χ. αιώνα, αρχαίοι κίονες και έναν μιλιάριο (=μαρμάρινη οδομετρική στήλη). Το μιλιάριον λόγω του κυλινδρικού του σχήματος χρησιμοποιήθηκε ως βάση της Αγίας Τράπεζας.
Ανασκαφή του 1981 αποκάλυψε περισσότερα πράγματα: Το ναΰδριο έχει εσωτερικές διαστάσεις 3,65✖5,00 μ. πάχος τοίχων 0,60-0,70μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,63μ.
Το μιλιάριον που βρέθηκε στο εσωτερικό έχει ημερομηνία 305/306 μ.Χ. και αποτελεί ένδειξη ότι από το σημείο περνούσε η Εγνατία Οδός.
Ο ναός τοποθετείται χρονικά στο τέλος της Υστεροβυζαντινής περιόδου ή στις αρχές των πρώιμων Μεταβυζαντινών χρόνων. Δηλαδή 14ος ή 15ος αιώνας. Ένα στοιχείο που οδηγεί σε αυτήν τη χρονολόγηση είναι ότι έγγραφα της Μονής Βατοπεδίου αναφέρουν την ύπαρξη του μιλιαρίου (οδοδείκτη) στην περιοχή, εκτός του ναού, το 1318.

Πηγές