Ερείπια αξιόλογου κάστρου σε ύψωμα του Παγγαίου όρους, σε θέση με ονομασία «Καϊλιάς», 4 χιλιόμετρα ανατολικά από το χωριό Πρώτη του νομού Σερρών.
Πρόκειται για κάστρο πιθανότατα βυζαντινής περιόδου σε εξαιρετικά δύσβατη θέση και σε μεγάλο υψόμετρο (915μ).
Απέναντι από το κάστρο βρίσκεται η Ιερά Μονή Αναλήψεως Παγγαίου όρους.
Μια εναλλακτική ονομασία για το κάστρο –κατάλοιπο της Τουρκοκρατίας προφανώς– είναι «Σεϊτάν Καλέ» (=Διαβολόκαστρο).

Ιστορία

Το κάστρο δεν έχει ταυτιστεί με κάποιο αναφερόμενο από τις ιστορικές πηγές και η ιστορία του δεν είναι γνωστή. Η έλλειψη αναφορών για ένα τόσο ισχυρό κάστρο με μεγάλο οικισμό σημαίνει ότι πιθανόν δεν επιβίωσε κατά τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο. Από τη χρήση ασβεστοκονιάματος που υπάρχει στην τειχοδομία, τοποθετείται χρονικά από τον 3ο-4ο αιώνα μ.Χ. και μετά.
Η ύπαρξη του πιθανόν να συνδέεται με εκμετάλλευση των κοιτασμάτων χρυσού στο Παγγαίο όρος, αλλά και με εξόρυξη μαρμάρου. Στη θέση Γούρνες που βρίσκεται 400 μέτρα βορειότερα από το μοναστήρι Αναλήψεως, λέγεται ότι βρίσκονται στοές από τα αρχαία ορυχεία χρυσού του Παγγαίου όρους. Συνεπώς χρονικά θα το τοποθετήσουμε με επιφύλαξη στην Πρωτοβυζαντινή Περίοδο.

Απέναντι από το κάστρο Πρώτης, σε παρόμοιο ύψωμα του Παγγαίου όρους και ένα χιλιόμετρο βορειοανατολικά, βρίσκεται το κάστρο Ηλιοκώμης. Επίσης, κοντά και σε παρόμοια θέση με μεγάλο υψόμετρο βρίσκεται και το κάστρο Ροδολίβους, που μάλλον είναι της ίδιας εποχής.

Σαν γενική παρατήρηση έχουμε να πούμε ότι οι οχυρωμένοι οικισμοί σε μεγάλο υψόμετρο (όπως στην περίπτωση των κάστρων Πρώτης, Ηλιοκώμης, Ροδολίβους) δεν είναι κάτι συνηθισμένο. Συνήθως τέτοιοι οικισμοί χρησίμευαν σαν καταφύγια σε επικίνδυνες εποχές. Αυτή η επισήμανση δεν βοηθά πολύ στη χρονολόγηση, αλλά είναι συμβατή με την πιθανή χρονολόγηση τον 4ο αιώνα καθώς τότε άρχισαν οι επιδρομές βαρβαρικών φύλων (Ούννοι, Γότθοι κ.λπ.) που ερήμωσαν τα πεδινά της Θράκης και της Μακεδονίας.

H θέση του κάστρου σε σχέση με το κάστρο Ηλιοκώμης

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο εκτείνεται σε μια μακρόστενη κορυφογραμμή του Παγγαίου Όρους με κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτικά. Διαχωρίζεται από ανατολικά με βραχώδη αυχένα. Από νότια έχει κάθετα βράχια και από βόρεια και δυτικά έχει απότομες και επικλινείς πλαγιές.
Σε χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, η βουνοπλαγιά ονομάζεται «Στενοτόπι». Στον χώρο του κάστρου αλλά και στην ευρύτερη περιοχή επικρατεί πυκνή βλάστηση.

Από το κάστρο σήμερα σώζονται ερείπια από την περιμετρική οχύρωση με τείχος που διατηρείται σε σχετικά μεγάλο ύψος, που σε κάποια σημεία φτάνει μέχρι και τα 4 μέτρα.
Η περίμετρος του κάστρου ακολουθεί το κακοτράχαλο ανάγλυφο του εδάφους και είναι περίπου 270 μέτρα.
Η δόμηση του τείχους αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και λιγοστά κεραμικά. Από την νοτιοανατολική και ανατολική πλευρά που βρίσκεται ο αυχένας μέχρι και τη βορειοδυτική γωνία υπάρχει συνεχές τείχος μήκους 130 μέτρων με ύψος που κυμαίνεται από 2 έως 4 μέτρα. Το καλύτερα σωζόμενα τμήματα βρίσκονται στην επιμήκη βόρεια πλευρά (φωτ.2,4,5,16).

Το βόρειο τείχος καταλήγει στη ΒΔ γωνία στην οποία υπάρχουν ερείπια πύργου (φωτ.7,8), ο οποίος πιθανόν είχε ημικυκλικό σχήμα. Από τον πύργο αυτό ξεκινάει η δυτική πλευρά (φωτ.8), από το τείχος της οποίας είναι ορατά μόνο λίγα ίχνη (κάτι που είναι παράξενο επειδή στις άλλες πλευρές – ΝΑ, Β και Α– το τείχος σώζεται σε μεγάλο ύψος και μήκος).

Η απόκρημνη νότια πλευρά (φωτ.10) δεν είχε οχύρωση αφού τα κάθετα βράχια εξασφάλιζαν φυσική προστασία και την καθιστούσαν απροσπέλαστη.

Εντός των τειχών υπήρχε οικισμός. Μέσα στην πυκνή βλάστηση διακρίνονται παντού θεμέλια κτισμάτων, λιθοσωροί, διάσπαρτα κεραμικά που είναι κατάλοιπα από τα οικοδομήματα στο εσωτερικό του κάστρου. Στην κορυφή του κάστρου (915μ) φαίνονται θεμέλια δίχωρου ορθογωνίου κτίσματος και στην ανατολική γωνία τα ερείπια κυκλικού κτίσματος που έχει καταρρεύσει.

Άξιο προσοχής είναι ένα κάθετο σπήλαιο που σχηματίζεται σε μια σχισμή στο βραχώδες έδαφος, κοντά στη ΝΔ γωνία του κάστρου. Έχει βάθος περίπου 3 μέτρα. Άγνωστο αν το σπήλαιο κρύβει μεγαλύτερο βάθος.

Κατά μήκος της δυτικής πλαγιάς και εξωτερικά του τείχους, υπάρχει ένας ερειπιώνας από κατεστραμμένα κτίσματα, πυκνή παρουσία κεραμικών, τμήματα πιθαριών και θεμέλια κτισμάτων. Φαίνεται ότι ο οικισμός εκτεινόταν εξωτερικά του κάστρου, κατά μήκος της δυτικής πλαγιάς για περίπου διακόσια μέτρα (φωτ.13). Στον εξωτερικό αυτό χώρο, κοντά και έξω από τη ΒΔ γωνία του κάστρου υπάρχει ένας τοίχος μήκους 4 μέτρων και ύψους 1,5 μ. (φωτ.14) στον οποίο υπάρχουν 8 κυκλικές οπές 30 εκατοστών περίπου, πιθανόν υποδοχές ξύλινων δοκαριών. Επίσης στον χώρο υπάρχει και μια στάνη (μεταγενέστερο κτίσμα, αλλά όχι σύγχρονο) και ακριβώς από δίπλα λείψανα της γωνίας ενός πέτρινου κτίσματος με ασβεστοκονίαμα.

Απέναντι από το κάστρο, βρίσκεται η γυναικεία Μονή Αναλήψεως Παγγαίου (φωτ.16) που ιδρύθηκε το 1979 στην θέση παλαιότερου ομώνυμου ναϋδρίου, το οποίο ήταν μετόχι της Μονής Παναγίας Εικοσιφοίνισας. Επίσης στην θέση «Ασκηταριό» που βρίσκεται κάπου στη νότια απότομη πλαγιά του κάστρου αναφέρεται η ύπαρξη παλιάς σκήτης-ερημητηρίου, η οποία κατά την επιτόπια έρευνα (2023) δεν βρέθηκε.

Πηγές