Ερείπια ενός ιστορικού και «στοιχειωμένοι» ενετικού πύργου στη βόρεια πλευρά του χωριού Αλικιανός του νομού Χανίων.

Ο Αλικιανός επί Ενετοκρατίας ήταν έδρα του φέουδου των Da Molin ή Δαμολίνων. O γενάρχης του κλάδου της οικογένειας που ρίζωσε στην Κρήτη ήταν ο Marco da Molin, που ήρθε στην Κρήτη τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας, το 1229. Γενικά, πιστεύεται ότι ο πύργος κτίστηκε από τότε, δηλαδή τον 13ο αιώνα, αλλά αν κρίνουμε από την τεχνοτροπία κατασκευής, είναι πιο πιθανό να κτίστηκε ή να πήρε την τελική του μορφή αρκετά αργότερα, ίσως τον 15ο ή τον 16ο αιώνα. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη ο πύργος ήταν μέρος ενός μεγάλου και πολυτελούς οικιστικού συγκροτήματος που προστατευόταν από οχυρωματικό περίβολο.
Το μόνο που μένει σήμερα είναι τα ερείπια της νοτιοδυτικής γωνίας του πύργου, που σώζονται σε συνολικό μήκος περί τα 14 μέτρα και σε μέγιστο ύψος 7 μέτρων περίπου. Ακόμα και σε αυτή την κατάσταση, είναι φανερό ότι ο πύργος ήταν κάποτε ένα εντυπωσιακό κτίσμα με οχυρωματικά στοιχεία.

Όσον αφορά τις ιστορικές πηγές για τον πύργο, το τιμάριο των Molin αναφέρεται από τον Ενετό χρονογράφο του 17ου αιώνα Antonio Trivan στο έργο του Vari cose di Candia 1182-1669 (ή άλλως το «Χρονικό του Trivan»), που καλύπτει την ιστορία της Κρήτης από την περίοδο πριν την έναρξη της Ενετοκρατίας μέχρι την τελειωτική κατάληψή της από τους Τούρκους. Σε αυτό το έργο γίνεται αναφορά και στον Ματωμένο γάμο ένα αιματηρό επεισόδιο που υποτίθεται ότι διαδραματίστηκε στον συγκεκριμένο πύργο τον 16ο αιώνα (περισσότερα γι’  αυτό πιο κάτω).

Το Χρονικό του Trivan είναι η μοναδική πηγή που συσχετίζει τον πύργο των Da Molin με την εξέγερση του 16ου αιώνα και τον Ματωμένο γάμο. Από αυτήν την πηγή άντλησε το υλικό του ο συγγραφέας Σπυρίδων Ζαμπέλιος για το μυθιστόρημα του «Κρητικοί Γάμοι» (1871), ένα έργο που υπήρξε δημοφιλές στα τέλη του 19ου αιώνα καθόσον ήταν πρόσφατα και τα γεγονότα της Κρητικής Επανάστασης (1866-1869) που είχαν συγκλονίσει το Πανελλήνιο. Την ίδια εποχή ο Τιμολέων Αμπελάς έγραψε το θεατρικό «Κρήτες και Βενετοί» εμπνευσμένος από το ίδιο περιστατικό. Το έργο βραβεύτηκε το 1873 και γνώρισε επίσης μεγάλη επιτυχία.

Ο Ζαμπέλιος στους «Κρητικούς γάμους» δίνει μια περιγραφή του πύργου: Ο πύργος υψωνόταν μέσα στον εύφορο κάμπο και είχε τρία χωριστά οικοδομήματα.Το πιο παλιό οίκημα χτίστηκε από τον γενάρχη της οικογένειας, Μάρκο ντα Μολίν, ο οποίος ήρθε στην Κρήτη «πριν 350 χρόνια». Κατά τον Ζαμπέλιο, ήταν ένα οχυρό οικοδόμημα, με ψηλό πύργο και οδοντωτό προμαχώνα στην κορυφή, που ο λαός το ονόμαζε “βίγλα”. «Επί μεν της έμπροσθεν πλευράς ο κτίστης προεσεκόλλησε το οικόσημό του, δηλαδή το έμβλημα του ανεμομύλου με το λατινικόν φθέγμα Circumago,non flecto —ανακυκλώ αλλά δεν κάμπτομαι. Επί δε της εισόδου του φρουριδίου του ενεκόλαψε το γνωμικόν Omnia mundi fumus et umbra —καπνός και σκιά τα πάντα εν τω κόσμω. »

Η οικογένεια Molin ήταν παλιά οικογένεια της Βενετίας και το οικόσημό της ήταν πράγματι ο ανεμόμυλος (προφανώς επειδή Molin σημαίνει μύλος). Πιθανότατα οι Da Molin του Αλικιανού προέρχονταν από αυτή την οικογένεια. Στη Βενετία υπάρχει και σήμερα το Palazzo Molin , όπου φαίνεται και το έμβλημα με τον μύλο. Επιπλέον οι Molin είχαν διασκορπιστεί και σε άλλα ενετοκρατούμενα μέρη της Ελλάδας. Έτσι το οικόσημο με τον μύλο το συναντούμε χαραγμένο στη δυτική γωνία των τειχών του Κάστρου του Αγίου Γεωργίου Κεφαλληνίας (ήταν του Προνοητή Da Mula) και στο παλαιό φρούριο της Κέρκυρας (ήταν του Προνοητή και Καπετάνο της Κέρκυρας Marco Da Molin) . Επίσης το συναντούμε και στη Ζάκυνθο (ανήκε στον Προνοητή Giacomo Molino). Δεν (μας) είναι γνωστό αν τα οικόσημα αυτά συνοδεύονταν από το λατινικό ρητό του Αλικιανού.

Εννοείται ότι στον πύργο του Αλικιανού δεν σώζεται σήμερα κανένα οικόσημο και κανένα ρητό. Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι το δεύτερο ρητό, το Omnia mundi fumus et umbra υπάρχει χαραγμένο στο εξώθυρο ενετικής βίλας στην Αργυρούπολη Ρεθύμνου! Δεδομένου ότι δεν πρόκειται για κάποιο ευρέως διαδεδομένο λατινικό ρητό (εξ όσων γνωρίζουμε υπάρχει μόνο στην Αργυρούπολη), μπορούμε να υποθέσουμε ότι 1) είτε το ρητό ήταν για κάποιο λόγο της μόδας στην ενετική Κρήτη 2) είτε οι Da Molin είχαν ιδιοκτησίες και στην Αργυρούπολή 3) είτε ο Ζαμπέλιος είχε υπόψη την αναγραφή του ρητού σε κάποια βίλα στην Κρήτη και απλά επινόησε τη χρήση του και στον Αλικιανό.

Με αφορμή αυτήν την τελευταία παρατήρηση, πρέπει να επισημάνουμε ότι το έργο του Ζαμπέλιου ήταν μυθιστόρημα, που βασίζεται μεν σε μια αληθινή ιστορία, αλλά δεν θα πρέπει να πάρουμε τοις μετρητοίς τα γραφόμενά του παρόλο που ο Ζαμπέλιος υπήρξε και εξέχων ιστορικός (αν και υπερβολικός σε εθνικά θέματα). Η εξέγερση του 16ου αιώνα δεν έγινε το 1570 όπως γράφει ο Ζαμπέλιος αλλά πολύ νωρίτερα, το 1527. Επιπλέον η περιγραφή του γάμου είναι υπερβολικά δραματοποιημένη και διανθισμένη με λεπτομέρειες που δικαιολογούνται μόνο αν λάβουμε υπόψη ότι πρόκειται για μυθιστόρημα και όχι για εξακριβωμένο ιστορικό γεγονός. Οπότε, λογικά, δεν θα πρέπει να λάβουμε πολύ στα σοβαρά ούτε και την περιγραφή του πύργου που κάνει ο συγγραφέας των Κρητικών Γάμων.

Καταλήγοντας, αυτό για το οποίο είμαστε βέβαιοι είναι ότι στον Αλικιανό υπήρχε μία έπαυλις με οχυρωματικά στοιχεία από την εποχή της Ενετοκρατίας που ανήκε στους Da Molin. Τα υπόλοιπα είναι ανεπιβεβαίωτες ιστορίες. Ο πύργος πιθανό να καταστράφηκε κατά την εξέγερση του 16ου αιώνα, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι γι’ αυτό.

Η ιστορία της Κρητικής εξέγερσης και των Κρητικών Γάμων μεταφέρεται σε διαφορετικές παραλλαγές από το Χρονικό του Trivan, το μυθιστόρημα του Ζαμπέλιου και το θεατρικό του Αμπελά. Πιο κοντά στην αλήθεια πρέπει να είναι η εκδοχή του Trivan που είναι η αρχική πηγή, αλλά και αυτή γίνεται δεκτή με επιφυλάξεις, επειδή τα περιστατικά δεν υπάρχουν στα αρχεία των Ενετών (που συνήθως κατέγραφαν σχολαστικά τα πάντα).

Σε όλες τις παραλλαγές κεντρικά πρόσωπα είναι ο αρχοντορωμιός Γεώργιος Καντανολέος (ή Καντανολέων ή Γανδανολέος), ο γιος του Πέτρος, ο τότε φεουδάρχης του Αλικιανού και ιδιοκτήτης του πύργου Φραντσέσκο Ντα Μολίν (ή Μολίνος) και η κόρη του Σοφία (ή Σοφίτσα).
Συνδυάζοντας όλες τις εκδοχές, η ιστορία έχει πάνω-κάτω ως εξής:

Οι Κρητικοί Γάμοι ήταν η τελευταία πράξη της εξέγερσης κατά των Ενετών που εκδηλώθηκε στα 1527.
Κεντρική μορφή του ξεσηκωμού ήταν ο Γεώργιος Καντανολέος από το Κουστογέρακο, ο οποίος σε μυστική συνάντηση των αρχοντορωμαίων της Κρήτης στη Μονή του Καθολικού στο Ακρωτήρι εκλέχτηκε μέλος της πενταμελούς προσωρινής κυβέρνησης —της «Πενταρχίας» — και ορίστηκε «Ραιτούρης» (ρέκτωρ, rettore) της ελεύθερης Κρήτης.

Οι επαναστάτες οχυρώθηκαν στην κοιλάδα Οφιδόσυρμα και στα Μεσκλά, επικράτησαν στην Κυδωνία, στο Σελίνο, στα Σφακιά και σε μεγάλο μέρος της πεδιάδας των Χανίων, και άρχισαν να εισπράττουν φόρους για την επαναστατική κυβέρνηση. Κατέλαβαν και κάποια φρούρια, όπως αυτό του Φραγκοκάστελου, αλλά τα κάστρα των μεγάλων πόλεων δεν έπεσαν.

Η κατάσταση ήταν πολύ σοβαρή για τους Ενετούς οι οποίοι τότε συνέλαβαν ένα σατανικό σχέδιο για να παγιδεύσουν τους επαναστάτες: Κανόνισαν προξενιό μεταξύ του Πέτρου Καντανολέου και της κόρης του Ντα Μολίν Σοφίας με πρόφαση τη σύναψη ειρήνης μεταξύ των αντιμαχομένων πλευρών. Στο σημείο αυτό δεν είναι σαφές ποιανού ιδέα ήταν ο γάμος καθώς η μία εκδοχή θέλει να ήταν ιδέα του Καντανολέου ενώ κατά τον Ζαμπέλιο ήταν πρόταση του Ντα Μολίν που αποδέχθηκε με μεγάλη περίσκεψη ο Καντανολέος, ενώ κατά τον Αμπελά ο Πέτρος ήταν ήδη αρραβωνιασμένος (και ερωτευμένος) με την κόρη του Μουσούρη, άλλου επιφανούς αρχοντορωμιού και επαναστάτη. Σε κάθε περίπτωση φαίνεται ότι οι Ενετοί άρπαξαν την ευκαιρία για να στήσουν την παγίδα τους. Ο φεουδάρχης του Αλικιανού Φραντσέσκο Ντα Μολίν δεν ήταν ο ιθύνων νους της επιχείρησης αλλά εκ των πραγμάτων είχε έναν πρωταγωνιστικό ρόλο που έμελλε να αποδειχθεί και τραγικός.

Οι Ενετοί ετοίμασαν ένα στρατό από 1700 πεζούς και 150 ιππείς με επικεφαλής τον Gabutio da Colalto (Γαβούτιος Δε Κολλάλτο). Την ημέρα του γάμου ήρθε στον πύργο Ντα Μολίν ο Καντανολέων με 350 άνδρες και 100 γυναίκες. Στο μεταξύ ο στρατός των Ενετών παρέμεινε πανέτοιμος περιμένοντας το σύνθημα στα Χανιά (όχι πιο κοντά, για να μη δημιουργηθούν υποψίες). Το μυστήριο τελέστηκε στη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου δίπλα από τον πύργο (σώζεται μέχρι σήμερα). Ακολούθησε το γαμήλιο γλέντι με πολύ φαΐ και άφθονο κρασί. Αλλά οι άνθρωποι του Ντα Μολίν είχαν φροντίσει να ρίξουν στο κρασί μηκώνιον (όπιο). Όλη η συνοδεία του Κοντολέου μέχρι το μεσημέρι είχε πέσει σε λήθαργο. Τότε ειδοποιήθηκε και κατέφθασε ο ενετικός στρατός που περικύκλωσε τον πύργο και έδεσε χειροπόδαρα τους κοιμώμενους επαναστάτες. Κατά τον Ζαμπέλιο, ο Κοντολέος και οι γιοί του δεν είχαν αποκοιμηθεί, αλλά οχυρώθηκαν με λίγους άντρες στο κτήμα και έδωσαν μάχη κατά την οποία ο πύργος έπιασε φωτιά από τις βολές των τηλεβόλων των Ενετών, με αποτέλεσμα στο τέλος ο πύργος να καταρρεύσει καταπλακώνοντας τους υπερασπιστές και σκοτώνοντας μεταξύ άλλων τη Σοφία και τη μητέρα της.
Ο Κοντολέος συνελήφθη βαριά τραυματισμένος. Καταδικάστηκε το επόμενο πρωί με συνοπτικές διαδικασίες. Τον κρέμασαν από ένα έλατο στην αυλή του πύργου μαζί με τους δύο γιους του (τον γαμπρό και τον δευτερότοκο). Για παραδειγματισμό, τους υπόλοιπους άρχοντες και αιχμαλώτους τους κρέμασαν στο Κουτσογέρακο, στα Μεσκλά, έξω από τα Χανιά, αλλά και στο δρόμο από το Ρέθυμνο προς το Ηράκλειο. Αργότερα, έκαψαν και ανέσκαψαν εκ θεμελίων το Κουτσογέρακο και τα Μεσκλά.

Οι Ενετοί συνέχισαν για λίγο τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στις επαναστατημένες περιοχές διαπράττοντας απίστευτες φρικαλεότητες (κατά τον Ζαμπέλιο), αλλά η εξέγερση τελείωσε μόνο όταν ο Ενετός Προβλεπτής αποφάσισε να πάρει με το καλό τους Σφακιανούς, και με τη βοήθεια Ορθόδοξων κληρικών τους έπεισε να του ζητήσουν συγχώρεση οπότε τους έδωσε αμνηστία.

Ο Ντα Μολίν έμεινε μόνος, καταρρακωμένος και ατιμασμένος στο ρημαγμένο χωριό του. Πέθανε μισότρελος μετά από μερικά χρόνια. Πρέπει να ήταν ο τελευταίος Da Molin του Αλικιανού. Ο πύργος δεν ξανακτίστηκε.

Θρύλοι και Παραδόσεις

Ο Ζαμπέλιος είναι αυτός που μεταφέρει την πληροφορία ότι το μέρος είναι στοιχειωμένο:

Οι πλησιέστεροι των κατοίκων προσαρτώσιν εις τον τόπον ιδιότητας ορατάς. Ουαί προς τον παραφοιτώντα προ της Ιεράς λειτουργίας, ή το γε δη χείρον κατά Τετάρτην και Παρασκευήν! Πνεύματα κακοποιά, καταχανάδες λαμίαι, τετραπρόσωπα φαντάσματα συνέρχονται εξ όλων των μερών της νήσου εις διαβολικούς προσαββατισμούς.

Σύμφωνα με μια μάλλον τραβηγμένη θεωρία, από το περιστατικό αυτό προέρχεται η παροιμιακή φράση άφησε το γάμο και πάει για πουρνάρια, επειδή κάποιοι από τους Έλληνες που είχαν αιχμαλωτιστεί από τους Ενετούς κατόρθωσαν να δραπετεύσουν όταν κοιμήθηκαν οι φρουροί (που ήταν εξουθενωμένοι από τον φρενήρη ποδαρόδρομο και τη μάχη) και κρύφτηκαν στα πουρνάρια των γύρω βουνών. Αυτό μάλλον δεν αληθεύει αλλά αξίζει να παραθέσουμε ένα νόστιμο σχόλιο του Ζαμπέλιου για τους δραπετεύσαντες:

Τίς πανουργότερος Έλληνος αιχμαλώτου; Εν ειρκτή πας Έλλην Οδυσσεύς.

Πηγές