Φράγκικο κάστρο σε κορυφή κωνικού λόφου στη δυτική όχθη του Λάδωνα, απέναντι από το Υδροηλεκτρικό εργοστάσιο της ΔΕΗ, μεταξύ των χωριών Βούτσης και Σπάθαρης Αρκαδίας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο ταυτίζεται κατά πάσα πιθανότητα με το κάστρο Ρούμπαλο ή Ρούμπαλη ή Ρούπελη.
«Ρούπελη» είναι η ονομασία που χρησιμοποιεί ο Βυζαντινός (και Αθηναίος) ιστορικός Χαλκοκονδύλης προερχόμενη μάλλον από το Rumballo που είναι η φράγκικη εκδοχή που βρίσκουμε σε διάφορους καταλόγους με τα φέουδα. Το «Ρούμπαλο» είναι σλαβικής προέλευσης και σημαίνει κοτσάνι (καλαμποκιού κλπ.) ή κουκουνάρι. Δεν πρέπει να προέρχεται από το «καρούμπαλο» που δεν είναι ασυνήθιστο όνομα για υψώματα, αλλά το οποίο δεν ήταν σε χρήση κατά το Μεσαίωνα. Υπάρχει και η λιγότερο πιθανή εκδοχή να προέρχεται από το «ρόπαλο». Η λέξη απαντάται στα «ΑΤΑΚΤΑ» του Αδ. Κοραή στην εξής φράση: ρόπαλον χυδαϊστί προφερόμενον ρούμπαλον.
Η εναλλακτική ονομασία Κάστρο Ζούμπελα είναι κάπως ανεπίσημη καθώς χρησιμοποιείται μόνο από κάποιες τοπικές ιστοσελίδες, εν αγνοία προφανώς της ιστορικής ταύτισης. «Ζούμπελα» είναι το όνομα της ορεινής περιοχής στην οποία βρίσκεται το κάστρο και η οποία εκτείνεται βορειοδυτικά του λόφου. Κι αυτή η λέξη είναι Σλαβικής προέλευσης και σημαίνει έντομα. Ζούμπελα και Ρούμπαλο φαίνεται να μην έχουν σχέση μεταξύ τους, αλλά η φωνητική ομοιότητα ίσως δεν είναι τυχαία. Μπορεί η μία εκ των δύο (ποια όμως;) να προέκυψε εκ παραφθοράς της άλλης.

Τέλος, κυκλοφορεί και η ονομασία «Κάστρο της Μονοβύζας» που υποτίθεται ότι προκύπτει από την τοπική παράδοση. Η ονομασία αυτή που μάλλον είναι πρόσφατη επινόηση, δεν έχει καμιά ιστορική βάση και οφείλουμε να την απορρίψουμε.
Εξάλλου ο θρύλος της Μονοβύζας συνδέεται με το γειτονικό κάστρο της Άκοβας και όχι με το παρόν κάστρο. Η γειτνίαση δεν είναι επαρκής δικαιολογία για να επεκτείνεται το λαϊκό παραμύθι στα γύρω κάστρα και για να γίνεται λόγος για το «κάστρο που έκτισε η Μονοβύζα». Η Μονοβύζα δεν έκτισε κανένα κάστρο γιατί ήταν φανταστικό πρόσωπο. Ούτε είχε σχέση με την αξιοπρεπεστάτη Μαργαρίτα του Πασσαβά, κόρη του βαρώνου της Άκοβας —παρά τα όσα ισχυρίζεται η Wikipedia στο λήμμα για την Άκοβα.

Ιστορία

To κάστρο είναι Φράγκικο και, όπως προαναφέρθηκε, ταυτίζεται πιθανότατα με το γνωστό από τις πηγές κάστρο Ρούπελης ή κάστρο Rumbalo (το δεύτερο, σε διάφορες παραλλαγές).

Βρίσκεται σε εξαιρετική θέση, σε λόφο που προεξέχει πάνω από την κοίτη του Λάδωνα. Εποπτεύει μεγάλο μέρος της κοιλάδας του ποταμού και ελέγχει ένα από τα εναλλακτικά περάσματα από τη βορειοδυτική προς τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο.

Το κάστρο είναι κοντά στο ξακουστό κάστρο της Άκοβας που ήταν έδρα βαρωνείας –μιας από τις πιο σημαντικές– επί Φραγκοκρατίας. Βρίσκεται 10 χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή βορειοδυτικά από την Άκοβα.

Θυμίζουμε ότι η Άκοβα είχε καταληφθεί από τους Βυζαντινούς του Δεσποτάτου του Μυστρά από πολύ νωρίς, από το 1318, και έμεινε Βυζαντινή μέχρι που ήρθαν οι Τούρκοι. Είναι εξαιρετικά πιθανό το κάστρο της Ρούπελης να κτίστηκε από τους Φράγκους μετά από αυτήν την δυσάρεστη γι’ αυτούς εξέλιξη, για να κόψουν την όρεξη των Βυζαντινών για περαιτέρω διείσδυση στις περιοχές τους. Άρα ο πιο πιθανός χρόνος δημιουργίας του κάστρου είναι ο 14ος αιώνας, λίγο μετά το 1318. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να είχε κτιστεί πιο νωρίς.

Το κάστρο αναφέρεται σε διάφορους καταλόγους κάστρων, ταξινομημένο ανάμεσα στα κάστρα της Αρκαδίας. Συγκεκριμένα σημειώνεται ως Rumbili ή Rubeli (1463), Ruballo (1467, υπό τουρκική κατοχή) και Rubelli (1471, ενετική κτήση).

Επίσης υπάρχει μια αναφορά σε ανώνυμο πανηγυρικό υπέρ του Μανουήλ Β’ για ένα κάστρο στον Λάδωνα που πολιορκήθηκε το 1417 από τον Δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο Β’ Παλαιολόγο με τη βοήθεια του αδελφού του και τότε συναυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγου (και μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Η’). Δεν αναφέρεται όνομα κάστρου, αλλά είναι σχεδόν σίγουρο πως πρόκειται για το κάστρο της Ρούπελης που από τότε, το 1417, φαίνεται πως πέρασε στα χέρια των Βυζαντινών.

Ο Antoine Bon (1969) δεν συνδέει το κάστρο με το Ρούμπαλο ή την Ρούπελη (με την οποία ουδαμώς ασχολείται) αλλά συμφωνεί ότι μάλλον πρόκειται για το κάστρο που πολιόρκησαν οι Παλαιολόγοι το 1417.

Το κάστρο της Ρούπελης κατελήφθη από τους Τούρκους το 1458. Επικεφαλής της εκστρατείας των Οθωμανών στον Μοριά ήταν ο ίδιος ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής. Σύμφωνα με τον Χαλκοκονδύλη, ο Μωάμεθ αφού κυρίευσε κάποια κάστρα στην περιοχή Κορίνθου, όπως την Ταρσό, κατέβηκε προς την Αρκαδία, κυρίευσε το κάστρο της Ακριβής (που ταυτίζεται με την Άκοβα), μετά πήρε το κάστρο της Ρούπελης και συνέχισε προς την Τεγέα στα ανατολικά.
Ειδικά για τη Ρούπελη, τα καθέκαστα έχουν ως εξής:

Στη Ρούπελη είχε καταφύγει άμαχος πληθυσμός και υπερασπιστές από άλλα κάστρα όπως της Άκοβας όπου είχε γίνει σφαγή. Επίσης εκεί είχαν καταφύγει περίπου 20 Αλβανοί από το κάστρο της Ταρσού που ήρθαν εδώ όταν ο Μωάμεθ τους άφησε να φύγουν μετά την παράδοση της Ταρσού. Ο τουρκικός στρατός πολιόρκησε το φρούριο της Ρούπελης χωρίς αποτέλεσμα και με μεγάλες απώλειες (κάτι που αποδεικνύει ότι ήταν ισχυρό κάστρο). Τελικά ο σουλτάνος αποφάσισε να μη χασομερήσει άλλο εκεί, και να λύσει την πολιορκία, αλλά ενώ ετοιμαζόταν να φύγει, οι πολιορκημένοι έστειλαν απεσταλμένους για να συζητήσουν όρους παράδοσης. Tελικά συμφώνησαν να παραδοθούν χωρίς άλλη αντίσταση. Οι Τούρκοι που αντάμειβαν τέτοιες συμπεριφορές για να ενθαρρύνουν την εύκολη κατάληψη άλλων κάστρων, σεβάστηκαν τους επιζήσαντες, σε αντίθεση από ό,τι είχε γίνει σε άλλα κάστρα, και έστειλαν τους κατοίκους στην Κωνσταντινούπολη (η ερημωμένη Πόλη είχε ανάγκη από καινούργιο κόσμο).
Η εξαίρεση σε αυτό ήταν οι 20 Αλβανοί από την Ταρσό που τους τιμώρησε παραδειγματικά διατάζοντας να τους σπάσουν τους καρπούς και τους αστραγάλους τους («λαβών τούτους τους τε πόδας και χείρας έκλασε»).

Οι ιστορικές μαρτυρίες για αυτό το περιστατικό αντικρούονται και δεν έχουμε ξεκάθαρη εικόνα για το τι ακριβώς συνέβη και σε ποιο μέρος. Ο Τούρκος ιστορικός Σεαδδεδί τοποθετεί τη θραύση των αστραγάλων στην Ταρσό, γι’ αυτό και εκείνο το κάστρο έμεινε γνωστό ως Τοκμάκ Χισάρ (κάστρο των Σφυρών).

Όπως και να ’χει, από το 1458 το κάστρο Ρούπελης τούρκεψε.

Πέρα από αυτό, υπάρχουν και κάποιες αμφιβολίες αν η Ρούπελη ήταν στη θέση που παρουσιάζουμε εδώ. Ο καθηγητής Μιχαήλ Κορδώσης (1981) τοποθετεί τη Ρούπελη κάπου κοντά στο κάστρο Πολυφέγγου, με βασικά επιχειρήματα 1ον) την αναφορά τοπωνυμίου Ruboli στην Κορινθία από τον Ιταλό γεωγράφο Girolamo Albrizzi (1687) και 2ον) το γεγονός ότι το μέρος είναι πολύ πιο κοντά στην Ταρσό, ώστε είναι πιθανότερο να είχαν καταφύγει εκεί οι Αλβανοί υπερασπιστές, αντί να τρέχουν στην Αρκαδία και στον Λάδωνα.
Όμως η αναφορά από τον Albrizzi δεν είναι ακλόνητο στοιχείο (μπορεί να κάνει λάθος, κάτι που το συνηθίζει, ή μπορεί να υπήρχε και άλλο μέρος με τέτοιο όνομα 2 αιώνες μετά) ενώ η παρατήρηση για τους Αλβανούς και την απόσταση από την Ταρσό δεν είναι καθοριστική για τον εντοπισμό του κάστρου: Οι σκληροτράχηλοι ηττημένοι της Ταρσού δεν πρέπει να είχαν ιδιαίτερο πρόβλημα να διασχίσουν μια απόσταση 100 χιλιομέτρων μέσα από τα βουνά σε σύντομο σχετικά χρόνο. Εξάλλου δεν ζητούσαν εσπευσμένα καταφύγιο και δεν τους κατεδίωκε κανείς, απλά ζητούσαν ένα νέο μέρος να εγκατασταθούν, αφού ο Μωάμεθ τους είχε χαρίσει τη ζωή στην Ταρσό και τους είχε αφήσει ελεύθερους.
Η επικρατούσα άποψη σήμερα ότι το κάστρο της Ρούπελης είναι πράγματι στον κωνικό λόφο της δυτικής όχθης του Κάτω Λάδωνα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο καταλαμβάνει ένα πλάτωμα στην κορυφή του κωνικού λόφου διαστάσεων 30✖40 μ. περίπου. Αποτελείται από τον κεντρικό πύργο στο ψηλότερο σημείο και περιμετρικό τείχος χαμηλότερα. Είναι ερειπωμένο σε μεγάλο βαθμό, αλλά σε αρκετά καλύτερη κατάσταση από άλλα πιο προβεβλημένα κάστρα.

Ο σχετικά απομονωμένος κεντρικός πύργος έχει διαστάσεις 7✖6 μέτρα και σωζόμενο ύψος που φθάνει μέχρι τα 3 μέτρα. Είναι κατασκευασμένος από ημικατεργασμένους λίθους με συνδετικό κονίαμα (αλλά όχι τρίμματα κεραμιδιών). Στο εσωτερικό, το ισόγειο φαίνεται πως είχε θολωτή οροφή και ίσως εδώ υπήρχε κινστέρνα.

Το τείχος περιέβαλλε το πλάτωμα της κορυφής από όλες τις πλευρές και σώζονται πολλά κομμάτια του. Είχε περίμετρο περί τα 150 μέτρα και μέγιστο ύψος 2,5 μέτρα. Αποτελείται από συμπαγή λιθοδομή από ημικατεργασμένες πέτρες με συνδετικό υλικό και γεμίσματα από θραύσματα κεραμιδιών ανάμεσα.

Στην ανατολική πλευρά σώζεται άνοιγμα 1,5 μ. που προφανώς ήταν η είσοδος στο κάστρο.

Στο εσωτερικό υπάρχουν σκόρπια ερείπια από κτίσματα και από στρογγυλές δεξαμενές.

Πηγές