Το Κάστρο της Αγίας Ελένης είναι Φράγκικο κάστρο του 13ου αιώνα, ερείπια του οποίου σώζονται σε ύψωμα νότια από το χωριό Θεισόα Ηλείας (παλιό όνομα: Λάβδα) στα σύνορα των νομών Ηλείας - Αρκαδίας. Ήταν ένα από τα κάστρα του Βαρώνου της Καρύταινας κτισμένο στον τότε «δρόγω των Σκορτών» για έλεγχο της περιοχής και των ανυπότακτων κατοίκων της.

Ιστορία

Το φράγκικο κάστρο χτίστηκε πάνω στα τείχη της ελληνιστικής οχύρωσης της αρχαίας Θεισόας. Οι Φράγκοι ανασκεύασαν το αρχαίο τείχος και υποτίθεται ότι πρόσθεσαν πύργους και άλλα κτίσματα.

Ιδρυτής του πρέπει να ήταν ο Ούγκο ντε Μπρυγέρ (de Bruyeres ή de Briel), στον οποίο αποδόθηκε η βαρωνία Καρύταινας με 24 φέουδα στη μοιρασιά που έγινε το 1209.
Στο εσωτερικό του κάστρου υπήρχε η καθολική εκκλησία της Αγίας Ελένης (Sainte-Hélène) από την οποία πήρε το κάστρο τη μεσαιωνική του ονομασία.

Το φράγκικο κάστρο πρέπει να χτίστηκε στις αρχές της Φραγκοκρατίας (ίσως στη δεκαετία του 1210) καθώς υπήρχε ανάγκη να προστατευτεί η πρωτεύουσα του πριγκιπάτου, η Ανδραβίδα. Τον σκοπό αυτό εξυπηρετούσαν τα δύο κάστρα εκατέρωθεν της Ανδραβίδας: της Αγίας Ελένης/Λάβδας και του Κρεπακόρε.
Δηλαδή το κάστρο αυτό ήταν από τα πρώιμα κάστρα της Φραγκοκρατίας, κάτι που ίσως εξηγεί γιατί οι Φράγκοι χρησιμοποίησαν αρχαίες οχυρώσεις (κάτι που, γενικά, δεν συνήθιζαν) και γιατί ήταν τόσο προχειροφτιαγμένο δεδομένου ότι δεν σώζεται τίποτα από τις μεσαιωνικές προσθήκες, ενώ σώζονται πολλά από την ελληνιστική οχύρωση. Σημειωτέον ότι το γειτονικό κάστρο της Καρύταινας, που έγινε έδρα της βαρωνίας, χτίστηκε μερικές δεκαετίες αργότερα.

Το κάστρο Θεισόας/Αγίας Ελένης/Λάβδας είναι γνωστό από ένα επεισόδιο των αρχών του 14ου αιώνα: Το 1301 η 37χρονη Ισαβέλλα Βιλλεαρδουίνου (η γνωστή Ιζαμπώ) παντρεύτηκε τον 20χρονο κόμη Πεδεμοντίου Φίλιππο της Σαβοΐας, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο έγινε Πρίγκιπας Αχαΐας.
Το ζεύγος εγκαταστάθηκε στον Μοριά το 1302 και πολύ γρήγορα ο Φίλιππος έγινε μισητός από Φράγκους και Έλληνες εξαιτίας της απληστίας του και της βαριάς φορολογίας που επέβαλε (ο νεαρός πρίγκιπας προέβλεπε ότι δεν θα μακροημέρευε στον θρόνο του πριγκιπάτου και ήθελε να τα κονομήσει γρήγορα).
Το 1304, μη θέλοντας να καταβάλουν τα υπέρογκα ποσά που ζητούσε ο Φίλιππος, οι Έλληνες των Σκορτών επαναστάτησαν. Εξέλεξαν στη Λινίσταινα αρχηγούς τους αδερφούς Γεώργιο και Ιωάννη Μικρονά και ζήτησαν τη βοήθεια των Βυζαντινών του Μυστρά. Ο κυβερνήτης του Μυστρά ανταποκρίθηκε άμεσα και έστειλε στρατό, ο οποίος βοήθησε τους επαναστάτες να καταλάβουν τα σχεδόν αφύλακτα κάστρα της Αγίας Ελένης και του Κρεπακόρε τα οποία καταστράφηκαν ολοσχερώς. (Σημειωτέον ότι ο κυβερνήτης του Mυστρά είχε την εποχή εκείνη τον τίτλο Κεφαλή με μονοετή ή, το πολύ, διετή θητεία και δεν ξέρουμε ποιος είχε τη θέση αυτή το 1304 –σίγουρα δεν ήταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που γράφει η Wikipedia.)

Μετά τις πρώτες επιτυχίες, οι επαναστάτες επιχείρησαν να καταλάβουν ένα τρίτο κάστρο, το Μπωφόρ (αταύτιστο κάστρο κοντά στην αρχαία Ήλιδα και όχι το Λεύκτρο) αλλά στο μεταξύ οι Φράγκοι ιππότες κατάφεραν να ανασυνταχθούν, και με επικεφαλής τον άρχοντα του Σαφλαούρου Nicolas le Maure αντεπιτέθηκαν και απώθησαν τους Βυζαντινούς. H στάση τελείωσε εκεί.

Μετά από αυτά τα γεγονότα (τα οποία εξιστορεί η Γαλλική έκδοση του Χρονικού του Μορέως) το κάστρο μάλλον δεν επισκευάστηκε και δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά. Δεν περιέχεται στις λίστες με τα φράγκικα κάστρα του 14ου και του 15ου αιώνα.

Η ταύτιση του κάστρου της Θεισόας με το κάστρο της Αγίας Ελένης/Λάβδας έγινε για πρώτη φορά από ξένους περιηγητές του 19ου αιώνα. Ο Άγγλος συνταγματάρχης William Leake στο Travels in Morea (1830) γράφει ότι η ακρόπολη είναι κυκλική χωρίς πύργους, με διάμετρο 130 μέτρα. Στο εσωτερικό υπήρχε ναός με επτά δωρικές κολώνες διαμέτρου 0,45μ. Εντόπισε επίσης ερείπια ενός μεγάλου κυκλικού κτίσματος που οι ντόπιοι περιέγραφαν ως παλιό μύλο, αλλά ο ίδιος τον θεώρησε μεσαιωνικό πύργο.

Ο Γάλλος περιηγητής Buchon που επισκέφθηκε την περιοχή το 1841, είδε κι αυτός τον μεσαιωνικό κυκλικό πύργο.

Εκείνη την εποχή (ίσως και σήμερα) ο λόφος είχε την ονομασία «Αγία Ειρήνη», την οποία οι ερευνητές θεώρησαν παραφθορά της μεσαιωνικής Αγίας Ελένης.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η αρχαία οχύρωση κάλυπτε μια έκταση 42 στρεμμάτων εντός περιμέτρου 880 μέτρων. Στο εσωτερικό, στο ψηλότερο σημείο, υπήρχε και ένας δεύτερος , εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος που σχημάτιζε μια εσωτερική ακρόπολη που είχε έκταση 3,5 στρέμματα με περίμετρο 240 μέτρα. Η βόρεια πλευρά του εσωτερικού περιβόλου συνέπιπτε με τον εξωτερικό περίβολο.

Στον εξωτερικό περίβολο διακρίνονται σε χαμηλό ύψος τουλάχιστον 7 πύργοι εκ των οποίων ο ένας, στο νότιο άκρο, είναι κυκλικός.
Στον εσωτερικό περίβολο διακρίνονται τουλάχιστον 2 τετράγωνοι πύργοι.
Όλοι οι πύργοι διατηρούνται σε χαμηλό ύψος και είτε σώζονται σε επίπεδο θεμελίων είτε είναι επιχωματωμένοι (φωτο 5, 6).

Η πύλη του εξωτερικού κάστρου βρισκόταν στο νοτιότερο άκρο της οχύρωσης, ενώ η πύλη της ακρόπολης ήταν στη νοτιοανατολική γωνία του εσωτερικού περιβόλου.

Το φράγκικο κάστρο του 13ου αιώνα πιστεύεται ότι βρισκόταν στο σημείο της εσωτερικής ακρόπολης, δηλαδή στην οχύρωση των 3,5 στρεμμάτων της κορυφής.

Κοντά στο εσωτερικό τείχος εντοπίζονται ίχνη μικρού αρχαίου ναού δωρικού ρυθμού όπως συμπεραίνεται από θραύσματα κιόνων με 20 ραβδώσεις και επίσης από κιονόκρανα και θραύσματα από μετόπες.

Γενικά στο χώρο διακρίνονται πολλά υπολείμματα της αρχαίας οχύρωσης, αλλά δεν δε έχει βρεθεί το παραμικρό από τη μεσαιωνική οχύρωση. Τα τείχη που σώζονται φαίνονται όλα αρχαία, με μεγάλους ημικατεργασμένους λίθους, χωρίς συνδετικό κονίαμα. Δεν υπάρχουν ούτε καν επιφανειακά ευρήματα που να παραπέμπουν σε μεσαιωνική χρήση.
Η Ολλανδική Αρχαιολογική Σχολή ανακάλυψε στη Θεισόα λίγα ερείπια οικίσκων, η χρονολόγηση των οποίων είναι εντελώς αβέβαιη.

Αυτή η παντελής έλλειψη μεσαιωνικών καταλοίπων γεννά κάποιες αμφιβολίες για το αν το κάστρο της Θεισόας υπήρξε ποτέ φράγκικο κάστρο και αν πράγματι ταυτίζεται με το κάστρο της Αγίας Ελένης.

Πηγές