Μικρό και ερειπωμένο κάστρο με οικισμό σε βουνοκορφή ανατολικά από το χωριό Μίνθη Ηλείας. Παρά το μικρό του μέγεθος και την κακή κατάστασή του, πρόκειται για ένα από τα πιο ξακουστά κάστρα του Μοριά.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Πάνω από το χωριό Μίνθη της Ηλείας (η παλιά ονομασία του οποίου ήταν Άλβαινα ή Άλβενα) υψώνεται η ψηλότερη κορυφή του όρους Μίνθη, η Βουνούκα. Λίγο ανατολικότερα από τη Βουνούκα υπάρχουν στη σειρά τρεις χαμηλότερες, σχεδόν ισοϋψείς κορυφές. Η κορυφή που βρίσκεται πιο ανατολικά από αυτές τις τρεις λέγεται «Κάστρο» ή «Χρυσούλι» και πάνω σε αυτήν, σε υψόμετρο 1000 μέτρα, βρίσκονται απομεινάρια κάστρου.

Το κάστρο στο Χρυσούλι έχει ταυτιστεί με το θρυλικό Αράκλοβο.

Η ονομασία «Χρυσούλι» ή «Χρυσσούλι» προέρχεται από το ομώνυμο χωριό –τώρα εγκαταλελειμμένο– που βρισκόταν χαμηλά, βορειοανατολικά από το κάστρο.

Διάφοροι ερευνητές –και ο Καστρολόγος παλαιότερα– θεωρούσαν τη Βουνούκα ως θέση του Αράκλοβου, αλλά αυτό είναι λάθος. Επάνω στη Βουνούκα υπάρχουν κάποια ερείπια, αλλά δεν προέρχονται από μεσαιωνικό κάστρο. Πιθανότατα εκεί ήταν η θέση της αρχαίας πόλης Μίνθη.

Το κάστρο του Αράκλοβου λοιπόν δεν είναι ακριβώς στη Βουνούκα, αλλά σε γειτονική κορυφή, στο Χρυσούλι, σε δυσπρόσιτο σημείο. Η πρόσβαση είναι δυνατή μόνο από τη δυτική πλευρά, ενώ οι υπόλοιπες πλευρές προστατεύονται από απόκρημνα βράχια. Η ανάβαση παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες και τα τελευταία μέτρα απαιτούν αναρριχητικές ικανότητες. Για το λόγο αυτό, ελάχιστοι μελετητές το έχουν επισκεφτεί και οι περισσότερες δημοσιεύσεις στηρίζονται στην επίσκεψη από τη δεκαετία του 1930 (!) του Ekstein, βοηθού του ερευνητή Ernst Meyer (που συνέγραψε το Peloponnesische Wαnderungen 1939).

Όλα αυτά βέβαια μέχρι τον Οκτώβριο του 2019, οπότε το κάστρο ερεύνησε και φωτογράφισε ο Σάκης Λεμονάκης. Χάρη σ’ αυτόν έχουμε –και παρουσιάζουμε εδώ– μοναδικές φωτογραφίες και επικαιροποιημένες πληροφορίες από το κάστρο του Αράκλοβου.

Η ύπαρξη κάστρου στο Χρυσούλι αναφέρθηκε για πρώτη φορά τα νεώτερα χρόνια από τον Pouqueville (1806), που το είδε από μακριά, και λίγο αργότερα σημειώνεται με την ένδειξη “PK” (Paleokastro) στον χάρτη της Γαλλικής επιστημονικής αποστολής, 1828-1838 (Expédition scientifique de Morée).

Το κάστρο του Αρακλόβου βρισκόταν σε μια ορεινή περιοχή που εκτεινόταν στη δυτική Αρκαδία και εν μέρει στην ορεινή Ηλεία και που στον Μεσαίωνα ονομαζόταν Δρόγγος των Σκορτών ή απλά Σκορτά (Escorta για τους Φράγκους). Διαχρονικά, τα Σκορτά θεωρούνταν περιοχή στρατηγικής σημασίας για την ασφάλεια και την επικοινωνία στη δυτική Πελοπόννησο. Από εδώ περνούσε ένας από τους βασικούς δρόμους που ένωνε την Γλαρέντσα στην Αχαΐα με τα κάστρα της Μεσσηνίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, στον δρόγγο είχαν αναπτυχθεί διάφορες οχυρώσεις. Μια από αυτές ήταν το κάστρο στο Χρυσούλι, που επόπτευε μια μεγάλη κλεισούρα ανάμεσα στα όρη Λύκαιο και Μίνθη.
Από το σημείο όπου έχει χτιστεί, μπορούσε να ασκεί έλεγχο προς το βόρειο μέρος των Σκορτών (προς την Τριποταμιά) προς το νότιο (προς την Αρκαδιά και Καλαμάτα) και προς το ανατολικό μέρος (προς Ανδρίτσαινα), δηλαδή έλεγχε μεγάλο μέρος των Σκορτών.

Πιο συγκεκριμένα, το κάστρο έχει οπτική επαφή:
Προς Νότο: Με τα βουνά της Μεσσηνίας.
Προς Ανατολή: Με το Λύκαιο όρος και τους πρόβουνους του Μαινάλου και με τον οχυρωμένο μεσαιωνικό οικισμό της Ζακούκας.
Προς Βορρά: Με την κοιλάδα του Αλφειού μέχρι τις βουνοκορφές του Ερύμανθου.
Προς τη Δύση: Με την κορυφή της Βουνούκας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο του Αρακλόβου παρουσιάζεται στις πηγές με διάφορες ονομασίες: Ερεόκλοβο, Ορεόκλοβο, Αρβανόκαστρο κ.α.

Επίσης αναφέρεται και σαν κάστρο του Βουτσαρά από το όνομα του τελευταίου Βυζαντινού διοικητή, του Δοξαπατρή Βουτσαρά ή Βουτζαρά.

Η κορυφή στην οποία βρίσκεται το κάστρο λέγεται Χρυσούλι και είναι μια από τις κορυφές του όρους Μίνθη.

«Μίνθη» είναι η αρχαία ονομασία. Στο Μεσαίωνα και τη μεταβυζαντινή εποχή, το βουνό ήταν γνωστό ως Βουνούκα και Άλβαινα. Σήμερα επανήλθε επισήμως η αρχαία ονομασία. Η παλιά ονομασία του σημερινού χωριού Μίνθη ήταν επίσης Άλβαινα.

Το κάστρο πριν ταυτισθεί με το Αράκλοβο αναφερόταν στη Βιβλιογραφία ως Κάστρο Χρυσουλίου και τοπικά ως Κάστρο Άλβαινας.

Το Αράκλοβο ταυτίζεται με το κάστρο που οι Φράγκοι αποκαλούσαν Bucelet και αργότερα στην ιταλική του απόδοση Buceleto. Η λέξη Bucelet ίσως αποδίδει ελληνικό τοπωνύμιο.

Πάντως επειδή δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι το εν λόγω κάστρο ήταν πραγματικά το Αράκλοβο, ας κρατήσουμε και το «κάστρο Χρυσουλίου» όταν αναφερόμαστε σ’ αυτό.

Ιστορία

Το Αράκλοβο ήταν ένα από τα δώδεκα κάστρα στον Μοριά που κατείχαν οι Βυζαντινοί, όταν εισέβαλαν στην Πελοπόννησο οι Φράγκοι μετά την Δ’ Σταυροφορία (1204) με επικεφαλής τον Γουλιέλμο Σαμπλίττη (Guillaume de Champlitte) και τον συμπολεμιστή του Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουίνο, το 1205.

Σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως, αν και το κάστρο δεν ήταν τόσο μεγάλο, το έκανε ισχυρό η ανδρεία των υπερασπιστών του με επικεφαλής τον Δοξαπατρή Βουτσαρά.

Οι Φράγκοι το κατέκτησαν μετά από προσπάθειες 5 ετών δηλαδή περί το 1210.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Μαρία, κόρη του Δοξαπατρή, για να μη πέσει ζωντανή στα χέρια των Φράγκων, αυτοκτόνησε πέφτοντας από τα τείχη του κάστρου.

Μετά την κουγκέστα, την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, στο μοίρασμα που έγινε το 1209 και τη διανομή των «προνοιών», η περιοχή εκείνη, με έδρα την Καρύταινα και συμπεριλαμβανομένου του Αράκλοβου, έγινε βαρωνεία με 22 φέουδα και δόθηκε σε έναν από τους ιππότες του Σταμπλίτη, τον Ούγκο ντε Μπρυγιέρ ή ντε Μπρίερς (de Bruyeres). Η βαρωνεία της Καρύταινας ήταν μία από τις 12 βαρωνείες στις οποίες χωρίστηκε τότε το νεοσύστατο Πριγκιπάτο της Αχαΐας.
Όπως αφηγείται το Χρονικόν:

Απαύτου εδόθησαν ομοίως του μισίρ Ούγκου εκείνου
ντε Μπρίερες ήτον το επίκλην του εις των Σκορτών τον δρόγγον·
εικοσιδύο καβαλλαρίων τα φίε τον εδώκαν.

Το Αράκλοβο, αν και το πιο ισχυρό κάστρο της περιοχής, δεν αναφέρεται σε αυτή τη ρύθμιση, ίσως επειδή ακόμα δεν είχε πέσει. (Το κάστρο της Καρύταινας χτίστηκε αρκετά αργότερα). Το Αράκλοβο επί Φραγκοκρατίας υπήρξε το δεύτερο σε σπουδαιότητα κάστρο της βαρωνείας.

Το 1272 πέθανε άκληρος ο βαρώνος της Καρύταινας Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ (Geoffroy de Bruyères ή de Βriel), γιος του Ούγκο. Τη διαδοχή της βαρωνείας διεκδίκησε ο συνωνόματος ανιψιός του Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ ο Νεώτερος. Ο πρίγκιπας της Αχαΐας Γουλιέλμος Β' Βιλλεαρδουίνος αρνήθηκε να του τη δώσει και πήρε για τον εαυτό του τη μισή βαρωνεία και την άλλη μισή την άφησε στη χήρα του βαρώνου Ισαβέλλα ντε λα Ρος.

Ο Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ ο νεώτερος θεωρώντας ότι αδικήθηκε αποφάσισε να αναλάβει δράση και περί το 1275 κατέλαβε το κάστρο του Αράκλοβου με τέχνασμα ξεγελώντας τον Έλληνα φρούραρχο Φιλόκαλο: Κατέλυσε στο Ξεροχώρι, κοντά στο κάστρο, όπου υποκρίθηκε τον άρρωστο («εἶπεν ὅτι ἐξαλίστη, τὸ κοιλιακὸν τὸν ἔπιασεν») και ζήτησε να του φέρνουν νερό από το κάστρο και λίγο μετά να του επιτραπεί να μείνει στο κάστρο για να πίνει καθαρό νερό από τις δεξαμενές του κάστρου που υποτίθεται είχε ιαματικές ιδιότητες («τὸν εἶπεν εἰς τὸ Ἀράκλοβον εἶναι καλὲς γιστέρνες»).

Μετά προσποιήθηκε ότι πεθαίνει και ο φρούραρχος επέτρεψε στους σιργέντες του (ακόλουθους) να τον δουν για να ακούσουν τις τελευταίες του επιθυμίες. Οι σιργέντες ακολουθώντας τις οδηγίες του Γοδεφρείδου προσκάλεσαν τον Καστελλάνο σε μια ταβέρνα στο μπούργκο, έξω από το κάστρο, όπου τον μέθυσαν και του πήραν τα κλειδιά. Έτσι ο Γοδεφρείδος έγινε κύριος του κάστρου σε ένα περιστατικό που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στην εποχή του.

Αμέσως ο Γοδεφρείδος έστειλε μαντατοφόρους στους Βυζαντινούς του Μυστρά ζητώντας βοήθεια με την υπόσχεση ότι θα τους πουλήσει το κάστρο.

Ο δεσπότης του Μυστρά «ως το ήκουσεν, εχάρηκεν μεγάλως» και ανταποκρίθηκε άμεσα στέλνοντας «όλα του τα φουσάτα». Τη δύναμη αυτή όμως αναχαίτισε ο Σιμεών Βιδώνης (Simon de Vidoigne) κιβιτάνος των Σκορτών μπλοκάροντας το πέρασμα της Ίσοβας και τις άλλες κλεισούρες στα Σκορτά. Στη συνέχεια οι Φράγκοι ξεκίνησαν στενή πολιορκία του Αράκλοβου για να το πάρουν πίσω, αλλά χωρίς αποτέλεσμα καθώς ο Γοδεφρείδος το υπερασπίστηκε με επιτυχία έχοντας μαζί του μόνο τέσσερις Φράγκους και μερικούς Έλληνες. Τελικά οι δύο πλευρές επιθυμώντας να δοθεί τέλος στο αδιέξοδο, ήρθαν σε συμφωνία και ο Γοδεφρείδος άφησε το κάστρο αφού του έδωσαν το τιμάριο της Μόραινας στα Σκορτά και τον πάντρεψαν με μια χήρα που είχε προίκα το τιμάριο της Λισσαρέας, κοντά στη Χαλανδρίτσα.

Το 1289 το Αράκλοβο καταγράφεται ως κτήση της Ισαβέλλας, της ηγεμόνος του Πριγκιπάτου της Αχαΐας (η γνωστή πριγηπέσσα Ιζαμπώ). Το 1303 δόθηκε στη νεογέννητη Μαργαρίτα της Σαβοΐας, κόρη της Ισαβέλλας. Το 1377 και το 1391 περιλαμβάνεται στους καταλόγους με τα φέουδα του πριγκιπάτου της Αχαΐας.

Περί το 1430, ή ίσως και νωρίτερα, έγινε κτήση του Δεσποτάτου του Μυστρά όπως το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου. Το 1460, μαζί με τα υπόλοιπα κάστρα του Μοριά κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς χωρίς πάντως να είναι γνωστό το χρονικό της κατάκτησής του.

Το 1463 οι Ενετοί είχαν για σύντομο διάστημα στην κατοχή τους κάποια κάστρα της δυτικής Πελοποννήσου και ένα από αυτά ήταν το Αράκλοβο. Αναφέρεται σε ενετικούς καταλόγους του 1463, αλλά το 1467 καταγράφεται σαν τουρκικό.

Μετά τον 15ο αιώνα, το Αράκλοβο χάνεται από την ιστορία. Πρέπει να εγκαταλείφθηκε και να μην χρησιμοποιήθηκε καθόλου επί Τουρκοκρατίας.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Οι οχυρώσεις και τα κτίσματα του κάστρου βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Αλλού έχουν σκεπαστεί από την βλάστηση και αλλού έχουν κατακρημνιστεί στις απότομες πλαγιές γύρω από το κάστρο.

Το κάστρο αποτελείται από 3 μέρη:
1) την ακρόπολη ή το κυρίως κάστρο (ο γουλάς κατά το Χρονικόν),
2) τον οχυρωμένο οικισμό ή μπούργκο εκτός του κυρίως κάστρου και
3) οικισμό εκτός των τειχών που είναι προέκταση του μπούργκου.

Το κυρίως κάστρο (η ακρόπολη) βρίσκεται στο πλάτωμα της κορυφής του λόφου. Πρόκειται για τριγωνικό πλάτωμα με περίμετρο 110μ. και διαστάσεις 50μ✖30μ. περίπου, που περιβάλλεται από τείχος. Το τείχος αποτελείται από ημικατεργασμένους λίθους διαφορετικών μεγεθών με συνδετικό υλικό μεταξύ τους και λίγα τρίμματα κεραμιδιών. Το τείχος είναι ιδιαίτερα ισχυρό στην βορειοανατολική του απόληξη με μήκος 15μ., μέγιστο ύψος 7μ. και πάχος 2μ. (φωτ.2–5).

Στο ανατολικό τείχος πρέπει να ήταν η πύλη του κάστρου (φωτ.6, 7).

Στη νοτιοδυτική πλευρά της ακρόπολης, στο ψηλότερο σημείο, υπάρχει ο κεντρικός πύργος που είναι γκρεμισμένος και σώζεται σε ύψος που δεν ξεπερνάει το 1,5μ., με διαστάσεις 5✖4μ. (φωτ.9, 10).

Στη βορειοανατολική πλευρά του πλατώματος της ακρόπολης υπάρχουν ερείπια μιας μεγάλης κιστέρνας (υδατοδεξαμενής) με εσωτερικό ύψος 2μ. και διαστάσεις 8✖3,5μ. της οποίας σώζεται μερικώς η θολωτή οροφή και το εσωτερικό επίχρισμα από συμπαγές ασβεστοκονίαμα (φωτ.12,13,8). Είναι ενδιαφέρον ότι το ημικυκλικό περίγραμμα της δεξαμενής διακρίνεται και στο Google Earth!
Δίπλα από την κιστέρνα σώζεται σε κάποιο ευδιάκριτο ύψος τοιχίο, ερείπιο απροσδιόριστου κτίσματος (φωτ.14, 8).

Στην δυτική πλευρά της ακρόπολης, πολύ κοντά στον κεντρικό πύργο, υπάρχουν ερείπια ογκώδους κτίσματος αγνώστου χρήσεως που εφάπτεται με το τείχος της ακρόπολης, αλλά εξωτερικά. Είχε θολωτή οροφή και μάλλον ήταν πύργος. Πιθανότατα η βάση του ήταν δεξαμενή. (φωτ.15)

Ανατολικά της ακρόπολης, στην όχι και τόσο απότομη πλαγιά, απλώνεται ένας ερειπιώνας από κτίσματα και οικίες που αποτελούσε τον μπούργκο, δηλαδή τον οικισμό του κάστρου. Διακρίνονται ερείπια από τα θεμέλια των οικιών σε μικρό ύψος και φαίνεται να ήταν έντονα πυκνοδομημένος (φωτ.16,17,18). Το μπούργκο προστατευόταν από το εξωτερικό περιμετρικό τείχος του κάστρου.
Αυτός ο εξωτερικός περίβολος ξεκινούσε από τη βορειοανατολική απόληξη της ακρόπολης και συνεχιζόταν νότια και δυτικά της, καταλήγοντας στη σχεδόν απόκρημνη βόρεια πλευρά του λόφου. Το εξωτερικό τείχος έχει μήκος περίπου 300 μέτρα και αποτελείται από ημιλαξευτούς λίθους διαφορετικών μεγεθών με συνδετικό υλικό μεταξύ τους. Σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση, αλλά είναι εμφανής η πορεία που ακολουθεί σε όλο το μήκος του. (φωτ.19,20)

Στη δυτική άκρη του οικισμού, έξω και ΝΔ από την ακρόπολη, υπάρχει μια ακόμα δεξαμενή, με διαστάσεις 3✖3μ. και εσωτερικό ύψος 3μ. με καμαρωτή οροφή, που εφάπτεται με το περιμετρικό τείχος από την εσωτερική πλευρά. Σώζεται εν μέρει και το εσωτερικό επίχρισμα της δεξαμενής (φωτ.21, 22).
Γενικά, το κάστρο είχε ασυνήθιστα πολλές (τρεις) και καλοφτιαγμένες δεξαμενές, κάτι άλλωστε που υπαινίσσεται και το Χρονικόν στο επεισόδιο με τον ντε Μπρυγιέρ («τον είπεν εις το Αράκλοβον είναι καλές γιστέρνες»).

Το εξωτερικό τείχος συνεχίζεται δυτικά και βόρεια της ακρόπολης, όπου η πλαγιά γίνεται αρκετά επικλινής και δύσβατη. Στο ΒΔ άκρο υπάρχει οχύρωση εν είδει προεξέχοντος προμαχώνος (ίσως ήταν πύργος) με πλάτος 8μ. και ύψος 6μ. που το εσωτερικό του έχει ημικυκλική κάτοψη. Ίσως εδώ ήταν η εξωτερική πύλη του οικισμού.(φωτ.23–27)
Το τείχος συνεχίζεται από τον «προμαχώνα», παράλληλα με την ακρόπολη και χάνεται στην βλάστηση και την έντονα επικλινή βόρεια πλευρά του κάστρου.

Τέλος αρκετά ερείπια κτισμάτων, κάποια από αυτά σε ευδιάκριτο ύψος, υπάρχουν και έξω από τον εξωτερικό περίβολο, στο τρίτο τμήμα του κάστρου, στην προέκταση του μπούργκου εκτός των τειχών. (φωτ.28)

Η συνολική εικόνα από την επιτόπου έρευνα στο κάστρο είναι ότι πρόκειται πράγματι για σημαντικό μεσαιωνικό οικισμό, με επιμελημένη οχύρωση, κάτι που δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό στις εκ του μακρόθεν μελέτες για το κάστρο (που μέχρι σήμερα ήταν ουσιαστικά οι μοναδικές που διαθέταμε).

Η γενική διαμόρφωση του χώρου αποδίδεται στην παρακάτω κάτοψη του Σάκη Λεμονάκη:

▬:τείχος ακρόπολης , ▬:δεξαμενή, ▬:εξ. πύλη, ▬:ερείπια οικισμού, ▬:εξ. δεξαμενή, ▬:εξ. τείχος οικισμού

Όπως προαναφέρθηκε, το κάστρο είναι στο τρίτο λόφο στη σειρά ανατολικά της Βουνούκας. Οι τρεις λόφοι λέγονται Χαλικάκι, Στρωσιδάκι και Κάστρο (το περί ού ο λόγος). Στον δεύτερο και μεσαίο λόφο, το «Στρωσιδάκι», που έχει άμεση επαφή με το κάστρο, υπάρχουν κατάλοιπα οχυρώσεων στην κορυφή. Προφανώς εδώ υπήρχε μια δευτερεύουσα οχύρωση, για προστασία του κυρίως κάστρου (φωτ.31).

Ανάμεσα στο Στρωσιδάκι και το λόφο του κάστρου υπάρχει ένα διάσελο μέχρι το οποίο μπορούμε να φτάσουμε με αυτοκίνητο από το χωριό Μίνθη (από πολύ δύσκολους χωματόδρομους). Από εδώ αρχίζει η ανάβαση για το κάστρο, η οποία είναι σχετικά σύντομη γιατί ήδη το διάσελο είναι σε μεγάλο υψόμετρο. Στο διάσελο υπάρχουν τα ερείπια εκκλησίας, της «Παναγιάς του Κάστρου» (φωτ.29,30).

Το σχέδιο για την πρόσβαση στο κάστρο:

▬:άσφαλτος , ▬:χωματόδρομος , ▬:πεζοπορία

Θρύλοι και Παραδόσεις

Ο υπερασπιστής του κάστρου Δοξαπατρής Βουτσαράς (ή Βουτζαράς) υπήρξε θρυλικός Έλληνας πολεμιστής. Ήταν Λακωνικής καταγωγής και έζησε στα τέλη του 12ου αιώνα. Πρέπει να διετέλεσε άρχοντας ή στρατιωτικός διοικητής στην κοιλάδα του Αλφειού και στην ευρύτερη περιοχή. Πέθανε το 1205 ή το 1207 πολεμώντας τους Φράγκους.

Φαίνεται ότι ήταν ένας θηριώδης τύπος που προκαλούσε τον τρόμο και σύμφωνα με την αραγωνική έκδοση του Χρονικού η πανοπλία του ζύγιζε 150 λίβρες (γύρω στα 70 κιλά). Το όπλο του ήταν ένα τεράστιο σιδερένιο ρόπαλο (κεφαλοθραύστης) το οποίο δεν αποχωριζόταν ποτέ. Κατά πάσα πιθανότητα η νεοελληνική έκφραση «την έφαγε στο δοξαπατρί» προέρχεται από αυτόν.

Η ιστορία του και η ηρωική του αντίσταση απέναντι στους Φράγκους είχε συνεπάρει τον μεσαιωνικό ελληνισμό και ενέπνευσε νεώτερους ανθρώπους των τεχνών, όπως τον Φώτη Κόντογλου που δημιούργησε την τοιχογραφία «Ο Δοξαπατρής αγωνίζεται εις το Αράκλοβο» που βρίσκεται στο Δημαρχείο Αθηνών και τον Δημήτριο Βερναρδάκη που έγραψε το θεατρικό έργο «Μαρία Δοξαπατρή. Δράμα εις πράξεις πέντε». Η υπόθεση αναφέρεται στην ιστορία της Μαρίας Δοξαπατρή, κόρης του Δοξαπατρή Βουτσαρά που γκρεμίστηκε από το κάστρο για να μην πέσει στα χέρια των Φράγκων.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Από το Χρονικόν του Μορέως:

Και τότε ο πρωτοστράτορας, μισίρ Ντζεφρές εκείνος,
είπεν και εσυμβούλεψεν στην Αρκαδία να απέλθουν,
το κάστρον γαρ να επάρουσιν, ο τόπος να πλαταίνη,
να στείλουν κ᾿ εις το Αράκλοβον όπου κρατεί τον δρόγγον,
όπου τα λέγουν τα Σκορτά, μικρόν καστέλιν ένι,
αλλά εις τραχώνιν κάθεται, πολλά ένι αφιρωμένον·
λέγουν οκάποιος το κρατεί από τους Βουτζαράδες,
Δοξαπατρήν τον λέγουσιν, μέγας στρατιώτης ένι·
«κι αφών επάρωμεν κι αυτό και να πλατύνη ο τόπος,
ενταύτα ας απερχώμεθα εκεί εις τους άλλους τόπους».

Παράλληλες Ιστορίες

Σχετικά με την ταυτοποίηση του κάστρου του Αράκλοβου

Το Αράκλοβο υπήρξε ξακουστό, αλλά μέχρι προ τινος δεν ήμαστε βέβαιοι για τη θέση του (ούτε τώρα είμαστε 100%). Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες για την ακριβή θέση που στηρίχτηκαν στα λίγα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία.
Το Αράκλοβο ήταν ξακουστό, επειδή ήταν το σκηνικό σε δύο σημαντικά περιστατικά της Φραγκοκρατίας που μνημονεύονται στο Χρονικόν του Μορέως: την ηρωική υπεράσπισή του από τον Βουτσαρά και το επεισόδιο με την κατάληψή του από τον Ντε Μπρυγιέρ.
Στην εξιστόρηση αυτών των περιστατικών, το Χρονικόν κάνει σύντομες αναφορές στο κάστρο, με βάση τις οποίες είχαν γίνει πολλές απόπειρες στο παρελθόν για την ταυτοποίησή του.

Αυτά που ξέρουμε από το Χρονικόν για το κάστρο του Αράκλοβου συνοψίζονται ως εξής:
1) το Αράκλοβο ήταν στα Σκορτά,
2) ήταν κτισμένο σε τραχώνι (κακοτράχαλο βράχο, όχι βουνό),
3) ήταν στρατηγικής σημασίας για τον έλεγχο της Πελοποννήσου (επεί αν είχαν οι Ρωμαίοι ετούτο τό καστέλλιν, εκέρδαιναν και τα Σκορτά κι όλον το πριγκηπάτον)
4) ήταν σε μικρή απόσταση από το Ξεροχώρι (υπάρχει και σήμερα) που υπήρξε η βάση του Ντε Μπρυγιέρ από όπου καθημερινά έκαναν δρομολόγια προς το κάστρο οι νεροκουβαλητές του,
5) είχε γουλά (δηλ. εσωτερικό φρούριο ή ακρόπολη) και κινστέρνες (υδατοδεξαμενές),
6) ήταν νότια από τις θέσεις των Βυζαντινών εκείνη την εποχή (δεδομένου ότι όταν τους κάλεσε ο ντε Μπρυγιέρ το προσέγγισαν από την Ίσοβα, δηλ. από Βορρά).
7) είχε μικρό μπούργκο (οικισμό εκτός κάστρου)
8) ήταν μικρό κάστρο.

Υπάρχουν και άλλα στοιχεία που μπορεί να αντληθούν αλλά είναι δευτερευούσης σημασίας και μερικές φορές η βαρύτητά τους υπερτονίζεται προκειμένου να σταθούν κάποιες θεωρίες, π.χ. αναζητούνται σημεία με ιαματικό νερό ή με καθαρό αέρα (δηλ. σώνει και καλά μεγάλο υψόμετρο) ή εγγύτητα με τη θάλασσα (επειδή οι πρώτοι Φράγκοι είχαν αρχίσει την κατάκτησή τους από τα παραλιακά κάστρα).

Με βάση τα παραπάνω στοιχεία του Χρονικού, έχουν προταθεί κατά καιρούς διάφορα κάστρα ως υποψήφια για ταύτιση με το ξακουστό Αράκλοβο: της Σμέρνας, της Αγίας Τριάδας ή του Δοξαπατρή στον Σκιαδά, της Παλιοκούμπας (στην Αρχαία Πλατιάνα), του Σαμικού, της Ρίζας, της Φιγαλείας, του Παλαιοκάστρου Γορτυνίας και βεβαίως του Χρυσουλίου.

Να το ξεκαθαρίσουμε: κανένα από αυτά τα σημεία δεν πληροί απολύτως όλες τις προϋποθέσεις του Χρονικού.
Καλή υποψηφιότητα είναι η Σμέρνα (που υποστηρίζει ο εξαιρετικός A.Bonn) αλλά δεν είναι σε τραχώνι. Εξάλλου καταγράφεται κάστρο Smirina ξεχωριστά και δίπλα από το Araklovo στη φράγκικη λίστα με τα φέουδα του 1377.
Επίσης το Σαμικό είναι καλή περίπτωση, αλλά δεν είναι στα Σκορτά και δεν έχει ίχνη σοβαρής μεσαιωνικής οχύρωσης.
Το Παλιόκαστρο (όνομα χωριού του Δ.Μεγαλόπολης) Γορτυνίας που πρότεινε ο Θάνος Βαγενάς στα μέσα της δεκαετίας του 70, πληροί κάποιες από τις προϋποθέσεις, αλλά δεν υπάρχουν ικανοποιητικές αποδείξεις ότι υπήρξε ποτέ εκεί μεσαιωνικό φρούριο (παρόλο που υπάρχουν κατάλοιπα μυκηναϊκών τειχών και μια περίεργη δεξαμενή).
Το κάστρο Ρίζας συγκεντρώνει τα περισσότερα συμβατά χαρακτηριστικά, αλλά είναι πολύ μικρό, ευάλωτο και ασήμαντο για να έχει υπάρξει το θρυλικό Αράκλοβο.
Οπότε μένει το κάστρο στο Χρυσούλι που πληροί τα περισσότερα κριτήρια, αν και σε μερικά σημεία υστερεί (π.χ. θα ήταν υπερβολικό να λέγαμε ότι είναι σημείο μεγίστης στρατηγικής σημασίας –δεν έχει καν απεριόριστη θέα). Δεν φαντάζει καθόλου σαν το κάστρο που οι Φράγκοι κατακτητές θα έδιναν προτεραιότητα προκειμένου να κυριαρχήσουν στην Πελοπόννησο. Πάντως πρέπει να πούμε ότι μετά την επιτόπια επίσκεψη του 2020 είναι φανερό ότι πράγματι υπήρξε ένα αξιόλογο κάστρο και δεν ήταν μια ασήμαντη οχύρωση όπως νομίζαμε.

Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι πληροφορίες στις οποίες στηριζόμαστε προέρχονται από το Χρονικόν του Μορέως, που είναι μια λαϊκή αφήγηση, και συνεπώς είναι συζητήσιμο πόσο ακριβές μπορεί να είναι ένα τέτοιο κείμενο. Τα 8 σημεία που αναφέραμε πιο πάνω δεν μπορούμε να τα πάρουμε εντελώς τοις μετρητοίς, γι’ αυτό και ανεχόμαστε κάποιες αποκλίσεις όταν αναζητούμε τη θέση. Επιπλέον, πολλά στοιχεία του είναι σχετικά. Λόγου χάρη, το μικρόν καστέλλι την εποχή που γράφτηκε το Χρονικόν (14ος αι.) μπορεί να σήμαινε ότι ήταν μικρό συγκριτικά με τον Μυστρά ή το Χλεμούτσι, ενώ για την εποχή της Κουγκέστας, 100 χρόνια πριν, μπορεί να ήταν μεσαίου μεγέθους. Σε άλλα σημεία, το Χρονικό μπορεί να περιέχει υπερβολές για να φανούν πολύ γενναίοι οι Φράγκοι κατακτητές.
Και δεν θα έπρεπε να είμαστε τόσο βέβαιοι για τη βασική παραδοχή της εγγύτητας με το σημερινό Ξεροχώρι, καθώς το όνομα δεν είναι ασυνήθιστο και θα μπορούσε να αφορά άλλο χωριό, σε άλλο σημείο. Για να μην ανοίξουμε τώρα συζήτηση ότι το Χρονικόν γράφει στην πραγματικότητα «Ξενοχώρι» και όχι «Ξεροχώρι», και όσοι θέλουμε να επαληθευτούν οι θεωρίες μας το προσπερνάμε βιαστικά μιλώντας για αλλοίωση εκ παραφθοράς ή εκ λάθους.

Ακόμα μια επιφύλαξη με την λέξη τραχώνι που σημαίνει κακοτράχαλος βράχος και που έχει γίνει αφορμή να αποκλειστούν προτάσεις για άλλες θέσεις: Η λέξη «τραχώνι» χρησιμοποιείται για 3 κάστρα στο Χρονικόν: Του Αράκλοβου, του Μοντ Εσκουβέ και της Ακροναυπλίας. Αν προσπεράσουμε την περίπτωση του Μοντ Εσκουβέ για τη θέση του οποίου δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα, η περίπτωση της Ακροναυπλίας δημιουργεί κάποια ερωτηματικά. Είναι λίγο δύσκολο να δεχτούμε ότι το Ανάπλι είναι χτισμένο επάνω σε τραχώνια (εκτός αν το Χρονικόν δεν αναφέρεται ακριβώς στην Ακροναυπλία –αλλά δεν είναι της παρούσης να θεωρητικολογήσουμε επ’ αυτού). Ίσως θα πρέπει να ξανασκεφτούμε αν το «τραχώνι» με την έννοια του απόκρημνου βράχου αποτελεί ισχυρό στοιχείο για την ταύτιση του κάστρου.

Ανεξάρτητα από όλα αυτά, το Χρυσούλι συγκεντρώνει πραγματικά καλές πιθανότητες να ήταν το Αράκλοβο. Αυτό όμως που ήταν αποφασιστικό για την ταυτοποίηση υπήρξε η ανακάλυψη ενετικών εγγράφων που ανέφεραν την ύπαρξη του τοπωνυμίου «Αρακλοβό» κοντά στο παλιό χωριό Χρυσούλι (στο βιβλίο του Κ. Ντόκου, «Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την περίοδο τής Β’ Ενετοκρατίας»,1971). Η σύνδεση του εν λόγω τοπωνυμίου με το κάστρο προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Β. Σταυρόπουλο ο οποίος παραπέμπει και σε δημοσίευση του Ν. Αθανασιάδη, στην «Τριφυλλιακή Εστία» τεύχ. 34, και σε πληροφορίες από τοπικούς ερευνητές που επαληθεύουν αυτόν τον συσχετισμό.
Αλλά να εκφράσουμε και εδώ μια επιφύλαξη: οι τοπικοί ερευνητές, γενικά, έχουν την τάση να ωραιοποιούν τον τόπο τους και να αναζητούν στη δική τους περιοχή τον τόπο θρυλικών γεγονότων (χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης, τα πάμπολλα κάστρα της Ωριάς ανά την ελληνική επικράτεια).

Το 1989 ο καθηγητής του Παν. Ιωαννίνων Μιχάλης Κορδώσης συγκέντρωσε όλα τα διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με το Αράκλοβο και τα παρουσίασε σε μια ανακοίνωση με την οποία προτείνεται η ταύτιση του κάστρου στο Χρυσούλι με το θρυλικό Αράκλοβο («ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΑΡΑΚΛΟΒΟΝ (ΑΛΒΑΙΝΑ ΗΛΕΙΑΣ)»). Σήμερα, η άποψη αυτή είναι γενικά αποδεκτή και θεωρείται ότι έχει λήξει τελεσίδικα το θέμα της θέσης του Αράκλοβου.

Παρ’ όλα αυτά ας κρατήσουμε κάποιες επιφυλάξεις. Το Χρυσούλι είναι πολύ πιθανόν να ήταν το Αράκλοβο, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι. Η επιτόπου αρχαιολογική έρευνα στο Χρυσούλι και σε άλλα γειτονικά κάστρα ίσως κρύβει εκπλήξεις.

Πηγές