Το κάστρο του Απαλίρου βρίσκεται στη κεντρική Νάξο, κτισμένο στην κορυφή ενός λόφου, στην αγροτική περιοχή ανάμεσα στο Σαγκρί και στην Αγιασσό. Υπήρξε η καρδιά της Βυζαντινής Νάξου μέχρι τον 13ο αιώνα που ήρθαν οι Ενετοί.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Από το κάστρο εποπτεύονται οι καλλιέργειες στο κέντρο της Νάξου. Παράλληλα ελέγχονται δύο σημαντικοί όρμοι στα νοτιοδυτικά, της Αγιασσού και του Πυργακίου, καθώς και η θαλάσσια περιοχή μεταξύ Νάξου, Πάρου και Ίου, η οποία αποτελούσε τμήμα της θαλάσσιας διαδρομής από την Κωνσταντινούπολη προς το νότιο Αιγαίο και την Κρήτη.
Πάντως ο βασικός λόγος ύπαρξης αυτού του μεγάλου κάστρου στην ενδοχώρα της Νάξου ήταν η προστασία του πληθυσμού από τους πειρατές.

Το Όνομα του Κάστρου

Πήρε το όνομά του από τις απαλιριές, ένα είδος θάμνου που φυτρώνει στο κάστρο.

Ιστορία

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες Νορβηγών μελετητών, το κάστρο, παρά το γεγονός ότι ήταν ψηλά στο βουνό, δεν ήταν μόνο καταφύγιο στις επιθέσεις των πειρατών, αλλά για αρκετούς αιώνες υπήρξε μια ζωντανή πόλη με αρκετούς κατοίκους.

Ο οικισμός μάλλον υπήρχε πριν από τον 7ο αιώνα, αλλά η σημερινή μορφή του κάστρου οριστικοποιήθηκε αργότερα. Η πιο πιθανή χρονολογία κατασκευής του είναι τα πρώτα χρόνια που ήταν αυτοκράτορας ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος (717-741). Τότε είχαν γίνει έργα ενίσχυσης της άμυνας των νησιών για προφύλαξή τους από τις επιδρομές των Αράβων πειρατών σε μια εποχή που η απειλή από τους Άραβες είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της ενώ είχε αρχίσει και η εποχή της πειρατείας στο αρχιπέλαγος (που κράτησε για πολλούς αιώνες).

Αυτή η χρονολόγηση σημαίνει ότι το κάστρο του Απαλίρου είναι από τις παλιότερες σωζόμενες Βυζαντινές καστροπολιτείες δεδομένου ότι δεν δέχθηκε σημαντικές τροποποιήσεις τους επόμενους αιώνες. Έτσι πρόκειται για μοναδική περίπτωση Βυζαντινού κάστρου που πάγωσε στον χρόνο με πολύτιμες πληροφορίες για την οργάνωση των Βυζαντινών πολισμάτων.

Η κατοίκηση και η χρήση του κάστρου τερματίστηκε όταν το κατέλαβαν οι Ενετοί του Μάρκου Σανούδου στις αρχές του 13ου αιώνα.

Το κάστρο στη Βυζαντινή εποχή ήταν ουσιαστικά η ακρόπολη της πρωτεύουσας του νησιού που βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου, κάτω από το κάστρο. Η θέση του ήταν εξαιρετικά οχυρή, αφού βρίσκεται σε απρόσιτο βράχο με σχετικά μεγάλο υψόμετρο.

Είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο ότι το κάστρο το κούρσεψαν Σαρακηνοί πειρατές το 850 μ.Χ.

Μετά την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας, ο Ενετός Μάρκος Σανούδος με το στόλο του επιτέθηκε στη Νάξο το 1207.

Αποβιβάστηκε στις Ποταμίδες (Σαρακήνικα) και πολιόρκησε το κάστρο, που εκείνη την εποχή είχαν στα χέρια τους Γενουάτες πειρατές. Για 40 ολόκληρες ημέρες δεν μπορούσαν οι Ενετοί να το κυριεύσουν και οι μισθοφόροι του Σανούδου ήταν έτοιμοι να υποχωρήσουν. Τότε ο Σανούδος αποφασισμένος καθώς ήταν να καταλάβει το νησί, έκαψε όλα του τα πλοία . Με τον τρόπο αυτό ανάγκασε τους στρατιώτες του να αγωνιστούν μέχρι το τέλος. Όταν έγινε κύριος του νησιού, αποφάσισε να χτίσει το κάστρο του στη Χώρα, για να είναι κοντά στο λιμάνι.

Με την πτώση του κάστρου Απαλίρου άρχισε η μακρά περίοδος της ενετικής κυριαρχίας στη Νάξο (αλλά και στις Κυκλάδες, γενικότερα) που έληξε ουσιαστικά με την εισβολή των Οθωμανών το 1537 (και τυπικά το 1566).

Υπάρχουν αναφορές ότι το κάστρο καταστράφηκε αμέσως μετά από τον Σανούδο που φοβόταν μήπως ξαναπέσει στα χέρια πειρατών ή των Βυζαντινών. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα αρχαιολογικά ευρήματα πάνω στο κάστρο που αποκαλύπτουν βίαιη καταστροφή (αχρήστευση) πολλών δεξαμενών και άλλων κτισμάτων.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο είναι κτισμένο επάνω σε έναν απόκρημνο βραχώδη λόφο.

Έχει ιδιαίτερα επιμήκη κάτοψη στον άξονα Βορρά-Νότου με μήκος 315 μέτρα και πλάτος που κυμαίνεται από 60 έως 100 μέτρα. Η έκτασή του είναι 20 στρέμματα.

Η οχύρωση του κάστρου αποτελείται από μονή σειρά τειχών μήκους 745μ. Έχει 8 πύργους. Τα τείχη εδράζονται επάνω στο φυσικό βράχο και σε ορισμένα σημεία τα βράχια έχουν ενσωματωθεί στην οχύρωση. Η απρόσιτη θέση του κάστρου επέτρεψε να υψωθεί ένα σχετικά χαμηλό τείχος από 4 έως 6μ. Το πάχος των τειχών κυμαίνεται από 1,40μ. μέχρι 3,10μ. Εκεί που το τείχος ήταν πιο χοντρό, είναι πιθανό να κατέληγε σε περίδρομο και επάλξεις.
Από τους 8 πύργους (χωρίς να συνυπολογίζεται ο μεγάλος στρογγυλός στο βόρειο άκρο) οι περισσότεροι (αλλά όχι όλοι) έχουν ορθογώνια κάτοψη με διαστάσεις 3,10✖4,50μ.

Στο νοτιότερο και υψηλότερο σημείο του Κάστρου υπάρχουν τα κατάλοιπα ενός μεγάλου κτίσματος με ακανόνιστο σχήμα που εφάπτεται με τα τείχη. Πιστεύεται ότι το κτίσμα αυτό ήταν πύργος προγενέστερος του υπόλοιπου κάστρου.

Η μία και μοναδική πύλη του κάστρου βρίσκεται στη μέση περίπου της δυτικής πλευράς. Για να μην είναι εύκολα ορατή, και επομένως ευπρόσβλητη από τον εχθρό, η πύλη έχει τοποθετηθεί κάθετα προς το μέτωπο της οχύρωσης, κρυμμένη σε εσοχή των τειχών. Το άνοιγμα της πύλης ανερχόταν στα 1,90μ., ενώ τμήματά της διατηρούνται μέχρι τα 3,5μ.

Τα τείχη κατασκευάστηκαν ως επί το πλείστον σε μία οικοδομική φάση. Υπάρχουν και ελάχιστα ίχνη κάποιας παλαιότερης, ίσως προϊστορικής, φάσης. Το μόνο σημείο που ανήκει σε σχετικά νεώτερη φάση είναι ο στρογγυλός πύργος που δεσπόζει στη βόρεια πλευρά του κάστρου. Ο πύργος αυτός μαζί με κάποιες συμπληρωματικές οχυρώσεις στην ευάλωτη βόρεια πλευρά του βράχου κατασκευάστηκε αργότερα από το υπόλοιπο κάστρο, ίσως τον 9ο αιώνα μετά από την καταστροφική επιδρομή των Σαρακηνών του 850.

Σήμερα στο κάστρο σώζεται μεγάλο μέρος των τειχών με πύργους και προμαχώνες, στέρνες, όπως επίσης και λείψανα περίπου 250 κατοικιών, εκκλησιών, φούρνου, ελαιοτριβείου κ.α.

Η ιδιαιτερότητα του κάστρου είναι οι πολλές υδατοδεξαμενές (στέρνες), οι οποίες είναι πιο ευδιάκριτες κατασκευές λόγω της εκτεταμένης χρήσης κονιάματος στην κατασκευή τους. Το νερό ήταν προφανώς πρόβλημα για το κάστρο (όπου δεν υπάρχουν φυσικές πηγές) και για αυτό υπήρχε ένα μελετημένο σύστημα συλλογής και αποθήκευσης των νερών της βροχής.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες υδατοδεξαμενών:
α) 5 μεγάλες στέρνες κοινής χρήσεως από όλη την κοινότητα που δεν συνδέονται με συγκεκριμένο κτίριο .
β) 52 ιδιωτικές στέρνες ενσωματωμένες σε οικίες, οι οποίες βρίσκονται συνήθως μέσα στο υπόγειο του κτίσματος και η πρόσβαση σε αυτές γίνεται εσωτερικά από τον υπερκείμενο όροφο.

Στο βόρειο και ομαλότερο σημείο του κάστρου σώζονται ερείπια συγκροτήματος ναών, από τους οποίους έχει διασωθεί το όνομα μόνον ενός, του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Τη τελευταία δεκαετία ανακαλύφθηκαν και άλλα κτίσματα που υπήρξαν ναοί. Μέχρι τώρα (2024) έχουν εντοπιστεί τα ερείπια 8 εκκλησιών.

Στις δυτικές υπώρειες του κάστρου, εκτός των τειχών, διακρίνονται ίχνη ενός παλαιού συνοικισμού, που δεν ήταν βυζαντινός αλλά πολύ μεταγενέστερος (ενετικός ή υστεροβυζαντινός). Ο συνοικισμός αυτός είχε την ονομασία Εβριακά ή Αμβριακά και η ύπαρξή του μαρτυρείται τον 17ο αιώνα.

Πηγές