Μεγάλο αλλά ερειπωμένο κάστρο της Μεσοβυζαντινής Περιόδου στο απόκρημνο βουνό Καλόγερος, πάνω από το χωριό Απόλλωνας, στη βορειοανατολική ακτή της Νάξου.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο καλύπτει το μεγάλο πλάτωμα στην κορυφή του υψώματος Καλόγερος το οποίο δεν έχει μεγάλο υψόμετρο (355 μέτρα), όμως οι πλαγιές του είναι πολύ απόκρημνες και η πρόσβαση ακόμα και σήμερα πολύ δύσκολη. Η θέση του κάστρου είναι εξαιρετική για την επιτήρηση της ναυσιπλοΐας στο αρχιπέλαγος.
Το κάστρο μπορούσε να ελέγξει τη θάλασσα σε μεγάλη απόσταση στα ανατολικά της Νάξου και μέχρι πέρα από τη Μύκονο, στα βόρεια.

Ιστορία

Οι πληροφορίες που έχουμε από ιστορικές πηγές για το κάστρο είναι ελάχιστες. Βασικά, οι μόνες πηγές που το επισημαίνουν είναι παλιοί χάρτες. Θεωρείται βέβαιο ότι είναι βυζαντινό (λόγω τεχνοτροπίας και επειδή αν ήταν ενετικό θα υπήρχαν πολύ περισσότερες πληροφορίες).

Ο Απόλλωνας στην αρχαιότητα ήταν κέντρο παραγωγής αγαλμάτων, των γνωστών κούρων. Από το μικρό λιμάνι του γινόταν εξαγωγή των γλυπτών προς τα άλλα νησιά του Αιγαίου και προς την ηπειρωτική Ελλάδα. Κατά τον Μεσαίωνα, όταν άρχισαν οι πειρατικές επιδρομές, τον 7ο αιώνα, φαίνεται πως οι κάτοικοι τραβήχτηκαν μακριά από την ακτή για να προστατευτούν και βρήκαν καταφύγιο στο βουνό Καλόγερος όπου δημιούργησαν τον συγκεκριμένο οχυρωμένο οικισμό, που ως κάστρο-καταφύγιο ίσως να προϋπήρχε.

Άρα η μεσαιωνική οχύρωση στον Καλόγερο μάλλον χρονολογείται στον 7ο αιώνα, με αρχές 8ου. Είναι δηλαδή της ίδιας περίπου εποχής με το ισχυρότερο βυζαντινό κάστρο της Νάξου, το κάστρο Απαλίρου η κατασκευή του οποίου τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 8ου αιώνα.

Αντίθετα με άλλα κάστρα της βυζαντινής περιόδου (όπως το Ηρόκαστρο στα νότια) το κάστρο του Καλόγερου κατοικήθηκε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο, και χρησιμοποιήθηκε –ίσως περιστασιακά– και κατά την Ενετοκρατία, μέχρι την αρχή της Τουρκοκρατίας. Μάλλον εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τον 16ο αιώνα και ερήμωσε.
Όπως συμπεραίνεται από το μέγεθός του, υπήρξε μεγάλος και σημαντικός οικισμός. Παλιοί χάρτες και απεικονίσεις της Νάξου (φωτ.12,13) δείχνουν τον “Apollonos” σαν μια από τις τρεις τέσσερις σημαντικές πόλεις της Νάξου, σε θέση που ήταν μακριά από τη θάλασσα. Πρόκειται προφανώς για τον οικισμό που εδώ ονομάζουμε «Κάστρο Καλόγερου» και όχι για το σημερινό τουριστικό χωριό Απόλλωνας.

Σε ένα ταξιδιωτικό χειρόγραφο σημειωματάριο του 1638 του Γενοβέζου Francesco Lupazzolo (από τη Χίο) υπάρχει απεικόνιση του κάστρου (βλ. ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ πιο πάνω) με την ονομασία Castello di Apollo και με τον χαρακτηρισμό rovinato (=ερειπωμένο). Είναι ενδιαφέρον ότι η απεικόνιση αυτή δεν έχει μεγάλες διαφορές από τις φωτογραφίες του κάστρου πιο πάνω (φωτ.1,4).

Ο ίδιος περιηγητής σημειώνει:
«Κοντά στη θάλασσα, απέναντι από την Ικαρία, πάνω σε ένα επιβλητικό βουνό φαίνονται τα κατάλοιπα του κάστρου του Απόλλωνα, πάνω στο οποίο ανέβηκα με μεγάλη κούραση, γιατί δεν υπάρχει τρόπος να ανεβεί κανείς με ευκολία, και μόνος μου έμεινα να σκέφτομαι πώς είχαν μεταφέρει τόσο μεγάλες πέτρες σε τόσο ψηλό μέρος [...] Τα τείχη είναι οκτώ πιθαμές φαρδιά. Εδώ κοντά βρίσκονται τέσσερις κώμες: τ’ Απεράθου [Απείρανθος], η Κεραμωτή, οι Βόθροι (η Κόρωνος), η Κωμιακή».

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο ήταν τεράστιο. Κατελάμβανε όλο το πλάτωμα της κορυφής του Καλόγερου και κάλυπτε μια έκταση 167 στρεμμάτων περίπου. Η περίμετρος του πλατώματος (που δεν ήταν τειχισμένη σε όλο το μήκος) έφτανε τα 1950 μέτρα ενώ υπήρχε και προτείχισμα χαμηλότερα, στη δυτική και στη βόρεια πλαγιάς.

Η κάτοψη του κάστρου μοιάζει με ισοσκελές τρίγωνο, με την κορυφή του τριγώνου στο νότιο άκρο του βράχου. Το νότιο μέρος χωρίζεται από το υπόλοιπο κάστρο με ένα εγκάρσιο διατείχισμα που χωρίζει το κάστρο στα δύο. Το νότιο τμήμα (που είναι αυτό που απεικονίζεται στις περισσότερες φωτογραφίες) είναι σχετικά το καλύτερα διατηρημένο και φαίνεται πως ήταν το διοικητικό κέντρο. Αυτό το τμήμα έχει έκταση 4,5 στρεμμάτων και περίμετρο 270 μέτρα.

Τα τείχη δεν φαίνεται να έχουν ανεγερθεί όλα την ίδια εποχή (αλλά, πάντως, όχι σε μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους) και δεν είναι πάντα ευθυγραμμισμένα. Σε κάποια σημεία δίνεται η εντύπωση μιας βιαστικής και πρόχειρης κατασκευής (ίσως να κατασκευάστηκαν υπό την απειλή ενός άμεσου κινδύνου).

Η ανατολική και πιο απόκρημνη πλευρά του κάστρου ήταν ατείχιστη, επειδή τα απότομα βράχια εξασφαλίζουν φυσική προστασία.

Στη βόρεια πλευρά και στη δυτική υπάρχει σχεδόν πλήρες τείχος το οποίο εδράζεται στον βράχο. Σε μερικά σημεία στο τείχος ενσωματώνονται μεγάλοι όγκοι βράχου. Τείχος υπάρχει βέβαια και στη νότια πλευρά αλλά δεν είναι μεγάλο σε μήκος (εκεί είναι η κορυφή του τριγώνου του πλατώματος, φωτ.2,10).

Τα τείχη είναι σχετικά χαμηλά: ύψος 3 με 5 μέτρα, καθώς η απρόσιτη θέση καθιστούσε περιττή μια πιο υψηλή οχύρωση. Το πάχος τους κυμαίνεται μεταξύ 1,40μ και 4μ με μέσο όρο 3μ. Κατά διαστήματα το τείχος είχε πύργους. Επίσης, έχουν εντοπιστεί δύο πύλες.

Η τειχοποιία είναι ως επί το πλείστον ξηρολιθιά (χωρίς συνδετικό κονίαμα) αλλά υπάρχουν μερικά σημεία στα οποία χρησιμοποιήθηκε λάσπη ως συνδετικό υλικό.

Στο εσωτερικό του κάστρου υπάρχουν ίχνη από έναν οικισμό με πυκνή δόμηση. Έχουν εντοπιστεί θεμέλια, ναών, οικιών και αποθηκών. Έχουν βρεθεί και δύο κινστέρνες συλλογής ομβρίων υδάτων με εσωτερικό επίχρισμα από κουρασάνι. Πιθανότατα υπάρχουν και άλλες υδατοδεξαμενές καθώς το κάστρο ήταν μεγάλο και δεν είχε πηγές νερού.

Πηγές