Υπολείμματα κάστρου στο λιμάνι της Χώρας της Μυκόνου. Κάποτε ήταν σημαντικό κάστρο, αλλά σήμερα έχουν απομείνει ελάχιστα.
Από την οχύρωση σώζονται βασικά τα ερείπια δύο πύργων και λίγα τμήματα του επιθαλάσσιου τείχους.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το Κάστρο της Μυκόνου βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού, στην απόληξη της χερσονήσου της Χώρας και προσφέρει άμεση εποπτεία στα αγκυροβόλια του Τούρλου και του Κόρφη – Διακόπτου που ανοίγονται μπροστά του, ενώ προς Βορρά ελέγχει το θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Τήνου και Μυκόνου.
Έχει χτιστεί επάνω σε ελαφρά υπερυψωμένο πλάτωμα πάνω στη θάλασσα.

Ιστορία

Το Κάστρο είναι σε σημείο όπου έχει τεκμηριωθεί αδιάλειπτη κατοίκηση από την πρώιμη εποχή του Χαλκού έως και τον 19ο αιώνα. Η σημερινή μορφή του είναι αποτέλεσμα διαχρονικών προσθηκών και επεμβάσεων.

Το κάστρο υπήρχε στη θέση αυτή τουλάχιστον από τη Βυζαντινή Περίοδο, όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά ευρήματα, ωστόσο την τελική του μορφή την πήρε επί Ενετοκρατίας, που για τις Κυκλάδες άρχισε μετά το 1207, ως επακόλουθο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204.
Την εποχή εκείνη είχαν αμοληθεί στο νότιο Αιγαίο διάφοροι Ενετοί τυχοδιώκτες που προσπαθούσαν να αρπάξουν τα νησιά. Η Τήνος και η Μύκονος κατακτήθηκαν από τους αδελφούς Ανδρέα και Ιερεμία Γκίζι, που ανήκαν στην επιφανή Οικογένεια Γκίζι της Βενετίας και ήταν ανιψιοί του δόγη Ερρίκου Δάνδολου. Ο Ανδρέας Γκίζι (Andrea Ghisi) έγινε ο πρώτος Ενετός κυβερνήτης του νησιού υπό την επικυριαρχία του Δούκα του Αρχιπελάγους Μάρκου Σανούδου.

Το 1390, όταν πέθανε άκληρος ο τελευταίος ηγεμόνας της δυναστείας των Γκίζι, η Μύκονος πέρασε απευθείας στη δικαιοδοσία της Βενετίας που την είχε μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα. Σε αυτή τη μακρά περίοδο Ενετοκρατίας διαμορφώθηκε και πήρε την τελική του μορφή το κάστρο της Χώρας της Μυκόνου.
Ο Ιταλός μοναχός και γεωγράφος Κριστόφορο Μπουοντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti, 1386 -~1430), που συνέταξε λεπτομερείς και αξιόπιστες περιγραφές για τις ενετικές αποικίες στο Αιγαίο κατά τη δεκαετία του 1420, μας δίνει μια εικόνα για το κάστρο της Μυκόνου (βλ. ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ).

Το 1537 η Μύκονος ήταν ένα από τα νησιά του Αιγαίου που δήωσε ο Τούρκος αρχιπειρατής Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα και από τότε άρχισε η περίοδος της Τουρκορατίας για το νησί.

Στο εσωτερικό του κάστρου υπήρχε ένας πολυάνθρωπος οικισμός ήδη από την 2η χιλιετία π.Χ. Ο οικισμός του μεσαιωνικού κάστρου ήταν πυκνοδομημένος, απαρτιζόμενος κυρίως από διώροφες οικίες με επίπεδη στέγη που είχαν πρόσβαση από τα δρομάκια στο εσωτερικό του κάστρου, ενώ κατά την ύστερη μεσαιωνική φάση του ο χώρος του θα καταλαμβανόταν από κατάλοιπα ισόγειων χώρων κτιρίων.
Ανάμεσά τους ξεχώριζε η παλαιά ανώγεια Αγία Μονή, πλησίον του σημερινού ναού, η οποία κατεδαφίστηκε το 1901, και κοντά της ένα αρχοντικό, επίσης χαμένο σήμερα, το οποίο η προφορική παράδοση ονομάζει ως τον πύργο των Γκίζι, των Βενετών αρχόντων.
Κατά τον 17ο αιώνα εντός του κάστρου μαρτυρείται η ύπαρξη 11 ναών. Ο παλαιότερος από αυτούς ήταν ο δίκλιτος καμαροσκεπής ναός της Αγίας Ελένης, μητροπολιτικός μέχρι και τον 19ο αιώνα.

Η επέκταση του οικισμού προς νότο, εκτός του κάστρου, ακολούθησε αρχικά τη διάταξη και τη μορφή των οικιών μέσα σ’ αυτό, όπως φαίνεται από την πυκνή διάταξη των διώροφων σπιτιών που χτίστηκαν στην Παρκιά/ Μπαρκιά (Παροικιά), την πρώτη συνοικία της Χώρας έξω από τα τείχη.

Προς το τέλος του 19ου αιώνα, ο χώρος του κάστρου είχε εγκαταλειφθεί εντελώς από τους κατοίκους. Τα σπίτια είχαν ερειπωθεί. Διατηρήθηκαν, σε ένα βαθμό, μόνο οι εκκλησίες.
Αυτή η κατάσταση άλλαξε άρδην με τον τουρισμό και η ευρύτερη περιοχή του κάστρου άρχισε ξανά να αναπτύσσεται μετά τη δεκαετία του 1960 και κατέληξε να γίνει ένα από τα πιο καυτά τουριστικά σημεία του πλανήτη!

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η έκταση του κάστρου ήταν περί τα 8.800 τ.μ., δηλαδή κάτι λιγότερο από 9 στρέμματα. Η περίμετρος του περιβόλου ήταν 365 μέτρα.
Το κάστρο προστατευόταν από απλό οχυρωματικό περίβολο που ενισχυόταν με πύργους. Σήμερα διατηρούνται τα κατάλοιπα δύο πύργων, ο πρώτος (φωτ.4,5,6,7) στον ισόγειο χώρο του συγκροτήματος της Παναγίας Παραπορτιανής στη βορειοδυτική πλευρά του κάστρου και ο δεύτερος (φωτ.8) δίπλα στον ναό της Παναγίας Πρυανής (Πυργιανής/του Πύργου – το Google Maps σημειώνει ότι είναι ο ναός του Σωτήρος) στα νότια.

Οι γνωστές πύλες εισόδου στο κάστρο είναι τρεις. Αν και δεν σώζονται όλες, κάποια τοπωνύμια στο κάστρο φανερώνουν τη θέση τους, καθορίζοντας περίπου και το περίγραμμά του:
Η Πόρτα του Γιαλού, κατεδαφισμένη ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, βρισκόταν στα ΝΑ του σημερινού ναού της Αγίας Μονής και συνέδεε το κάστρο με το λιμάνι. Η Πόρτα της Σαπιονέρας, ή της Sabbia Nera (της μαύρης άμμου), θα πρέπει επίσης να οδηγούσε στη θάλασσα και βρισκόταν μάλλον στη νότια πλευρά του κάστρου. Στα βορειοδυτικά, εντός του συγκροτήματος της Παραπορτιανής, όπως προκύπτει και από το όνομα, εντοπίζεται η τρίτη πύλη, το «Παραπόρτι».

Ο οχυρωματικός περίβολος πρέπει να ακολουθούσε το παραθαλάσσιο μέτωπο στη βόρεια και τη βορειοδυτική πλευρά του κάστρου, όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά ευρήματα στο καπετανόσπιτο του Νικόλα Μαλούχου, σήμερα Λαογραφικό Μουσείο, και σε νεοκλασικό κτίριο στη Μικρή Βενετία.

Το πιο χαρακτηριστικό σημείο του κάστρου της Μυκόνου είναι το διώροφο συγκρότημα της Παναγίας Παραπορτιανής.
Ο επάνω όροφος του συγκροτήματος καταλαμβάνεται από την Παναγία Παραπορτιανή που ανήκει στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού και που έχει χρονολογηθεί στον 16ο – 17ο αιώνα. Στο ισόγειο του συγκροτήματος τα άλλοτε ερειπωμένα κτίσματα μετατράπηκαν το 1920 σε 4 (!) μονόκλιτους ναούς, τον Άγιο Ευστάθιο ακριβώς κάτω από την Παραπορτιανή, τον Άγιο Σώζοντα, τους Αγίους Αναργύρους και την Αγία Αναστασία στη δυτική πλευρά. Εντός του ναού του Αγίου Ευσταθίου έχει σήμερα αναγνωριστεί ένας στεγασμένος διάδρομος πλάτους 1,55μ., που έχει συμπεριλάβει αρχαίους κίονες στην τοιχοποιία του, ένα διαβατικό δηλαδή της πύλης του κάστρου.
Παραπλεύρως, μέσα στον ναό των Αγίων Αναργύρων οι ισχυροί πεσσοί μήκους 1,30μ. που φέρουν τα τόξα στήριξης της στέγης του αποτελούν ασφαλή ένδειξη για την πρωιμότερη χρήση του χώρου ως πύργου. Η παρουσία πύργου σε άμεση επαφή με την πύλη του κάστρου αποτελούσε επιβεβλημένο στοιχείο της άμυνας. Ο συγκεκριμένος πύργος της Παραπορτιανής έχει χρονολογηθεί στη Βυζαντινή Περίοδο.

Παρόμοια ευρήματα έχουν προκύψει από την ανασκαφή του δευτέρου πύργου δίπλα στην Παναγία Πρυανή στο νότιο όριο του κάστρου. Ο πύργος είναι σχεδόν τετράγωνης κάτοψης διαστάσεων 5,90✖5,80μ., με ισχυρούς τοίχους πλάτους 1,40–1,50μ.
Η αίθουσα του ισογείου του καλυπτόταν από μεγάλου ανοίγματος ημικυλινδρικό θόλο με τρία εγκάρσια ενισχυτικά τόξα (σφενδόνια) από πώρινους λαξευτούς θολίτες πάνω σε λίθινα φουρούσια. Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν ένα εντυπωσιακό οχυρό κτίσμα που διαρθρωνόταν σε δύο τουλάχιστον επίπεδα. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του πύργου γινόταν από τον 2ο όροφο.

Στα επάκτια μέτωπα του κάστρου διακρίνονται σήμερα τμήματα της οχύρωσης στους ενισχυμένους εξωτερικούς τοίχους των σύγκολλων περιμετρικών οικιών, στα βορειοδυτικά, στη λεγόμενη «Μικρή Βενετία», και στη βόρεια πλευρά, στο σημερινό Λαογραφικό Μουσείο. Η πορεία αυτή των ενετικών τειχών φαίνεται ότι συνεχίζει προγενέστερη οικοδομική γραμμή, καθώς σε επιθαλάσσιο κτίριο της Μικρής Βενετίας αποκαλύφθηκε στην υπόγεια στάθμη του πρωιμότερη μεσαιωνική κατασκευή με δεξαμενή, αλλά και αρχαιότερα κατάλοιπα κατοίκησης.

Στην περιοχή του κάστρου εντοπίζονται πηγάδια, ωστόσο η ύδρευση του οικισμού γινόταν κυρίως από τις κινστέρνες στα υπόγεια των οικιών, που συγκέντρωναν τα όμβρια μέσω αγωγών από τις στέγες τους.

Πηγές