Αν και δεν είναι ευρέως γνωστό -ή δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό- η Χώρα της Νάξου δεν είναι απλά μια γραφική Κυκλαδίτικη Χώρα, αλλά μια από τις πιο σημαντικές και πιο ζωντανές Μεσαιωνικές Καστροπολιτείες της Ελλάδος

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Tο Κάστρο της Χώρας Νάξου βρίσκεται στο ΒΔ τμήμα του νησιού σε χαμηλό λόφο κοντά στην θάλασσα. Η θέση ελέγχει το λιμάνι και τη βόρεια είσοδο του στενού της Παροναξίας.

Tο Κάστρο καταλαμβάνει την κορυφή του χαμηλού λόφου, όπου προϋπήρχε, ίσως, αρχαία ακρόπολη. Στο βορειοδυτικό τμήμα του λόφου και σε άμεση συνέχεια με το Κάστρο, από τον 14ο αιώνα και μετά αναπτύχθηκε η συνοικία των κατώτερων τάξεων ή άλλως ο «Μπούργος» (ή Borgo), που ήταν κι αυτός τειχισμένος.
Η μεσαιωνική πόλη της Νάξου, λοιπόν, διαμορφώθηκε ως ένα οχυρωμένο σύνολο Κάστρου – Μπούργου που κατελάμβανε συνολική έκταση 46.400 τ.μ. με περίμετρο τειχών συνολικού μήκους 1.140 μ.
Στην παρούσα σελίδα πάντως ασχολούμαστε μόνο με το Κάστρο το οποίο είχε εμβαδόν 14.650 τ.μ., με περίμετρο οχύρωσης 675 μ.

Ιστορία

Το κάστρο ιδρύθηκε από τον Ενετό ευγενή Μάρκο Σανούδο (Marco Sanudo) λίγο μετά το 1207.
Ο Σανούδος συμμετείχε στην Δ’ Σταυροφορία και στην άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204. Ήταν ανιψιός του υπέργηρου δόγη της Βενετίας Ερρίκου Δάνδολου (που ήταν από τους αρχηγούς της Δ’ Σταυροφορίας).

Οι Σταυροφόροι είχαν κάνει μεταξύ τους συμφωνία για το μοίρασμα των βυζαντινών εδαφών, το περιβόητο Partitio Terrarum. Όμως η συμφωνία δεν προέβλεπε διακανονισμό για τις Κυκλάδες. Ο Σανούδος είδε την ευκαιρία και αποφάσισε να αρπάξει τα νησιά για λογαριασμό της Βενετίας.
Κάποιοι χρονικογράφοι αναφέρουν ότι ο Σανούδος πήγε στη Βενετία το 1205 και ζήτησε από τη Γερουσία της Βενετίας να εγκρίνει την κατάληψη των Κυκλάδων. Όμως το πιο πιθανό είναι ο Σανούδος να απέσπασε την έγκριση μετά την επιτυχή έκβαση του τολμηρού εγχειρήματός του. Όπως και να ‘χει, οι αρχές της Βενετίας όχι μόνο κάλυψαν τον Σανούδο, αλλά ενθάρρυναν και άλλους Ενετούς τυχοδιώκτες να αναλάβουν παρόμοιες πρωτοβουλίες στο Αιγαίο.

Έτσι το 1207 ο Μάρκος Σανούδος με 8 γαλέρες αποβιβάστηκε στη Νάξο και πολιόρκησε το κάστρο του Απαλίρου που ήταν το διοικητικό κέντρο, αλλά την εποχή εκείνη το κατείχαν Γενοβέζοι πειρατές. Για 40 ημέρες δεν μπορούσαν οι Ενετοί να το κυριεύσουν και οι μισθοφόροι του Σανούδου ήταν έτοιμοι να τα παρατήσουν. Τότε ο Σανούδος αποφασισμένος να πετύχει τον στόχο του, έκαψε όλα του τα πλοία αναγκάζοντας τους συντρόφους του να αγωνιστούν μέχρι το τέλος. Τελικά το κάστρο του Απαλίρου έπεσε. Όταν ο Μάρκος Σανούδος έγινε κύριος του νησιού, κατέστρεψε το κάστρο Απαλίρου και αποφάσισε να χτίσει το κάστρο του και μια νέα πρωτεύουσα εκεί που είναι σήμερα η Χώρα. (Οι Ενετοί ήθελαν να είναι πάντα κοντά στη θάλασσα).
Αυτή ήταν η αρχή του κάστρου της Νάξου.

Το κάστρο κατά τον Μεσαίωνα ήταν γνωστό και ως Μέσα Κάστρο της Ναξίας, και Κάτω Κάστρο (Castello da Basso ή Castelo Inferiore).

Ο Σανούδος αποδείχθηκε ένας συνετός και ευφυής ηγεμόνας και με τις επιλογές του και τη προσεκτική αντιμετώπιση του ντόπιου πληθυσμού έθεσε τις βάσεις για την ευημερία του νησιού και για τη μακραίωνη εξουσία (460 χρόνια) των Λατίνων στη Νάξο. Σύντομα ο Σανούδος κατέκτησε και άλλα κυκλαδίτικα νησιά, 12 συνολικά. Η επέκταση αυτή έγινε ως επί το πλείστον ειρηνικά καθώς ο πληθυσμός που υπέφερε πολλά δεινά από τους πειρατές, δέχτηκε τη νέα κατάσταση με ανακούφιση.

Το 1210 ο Μάρκος Σανούδος έκανε μια θεαματική κίνηση για να ασφαλίσει την εξουσία του και για να αποφύγει απρόβλεπτες επιλογές της ενετικής Γερουσίας σε σχέση με το κρατίδιό του: Μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και δήλωσε υποτελής του Λατίνου αυτοκράτορα παίρνοντας από αυτόν τον –βυζαντινό– τίτλο του «Δούκα του Αρχιπελάγους». Με αυτόν τον τρόπο το Δουκάτο έγινε (και παρέμεινε τους επόμενους αιώνες) ημιανεξάρτητο έχοντας χαλαρή εξάρτηση από τον Λατίνο Αυτοκράτορα. Οι σχέσεις με τη Βενετία πέρασαν από διάφορες φάσεις, αλλά ήταν γενικά καλές και είχαν περισσότερο πολιτισμικό χαρακτήρα· δεν ήταν σχέσεις εξάρτησης.

Το 1227 ο Μάρκος Σανούδος πέθανε και τον διαδέχθηκε ο γιος του Άγγελος Α’ Σανούδος που ήταν Δούκας μέχρι το 1262. Στο μεταξύ το 1248, με απόφαση του Λατίνου αυτοκράτορα Βαλδουίνου Β’, το Δουκάτο της Νάξου, που ως τότε υπαγόταν απευθείας στην Κωνσταντινούπολη, υποβιβάστηκε και υπήχθη στον πρίγκιπα της Αχαΐας.
Ο λόγος ήταν ότι ο Λατίνος αυτοκράτορας αναζητούσε εκείνη την εποχή απεγνωσμένα οικονομική και στρατιωτική βοήθεια υπό την πίεση των Βυζαντινών, και ο πρίγκιπας Αχαΐας Γουλιέλμος Β’ Βιλλεαρδουίνος ήταν ο μόνος που βοηθούσε. Έτσι ο Άγγελος Σανούδος έγινε τυπικά υπόσπονδος τού Βιλλεαρδουίνου (και 30 χρόνια μετά, του βασιλείου της Νάπολης όπου υπάχθηκε η Αχαΐα). Αυτό πάντως δεν είχε ουσιαστικές επιπτώσεις στην άσκηση εξουσίας στο Αρχιπέλαγος.

Περί το 1280 το Δουκάτο αντιμετώπισε σοβαρή κρίση καθώς ο Λομβαρδός ιππότης Λικάριο ανέκτησε για το Βυζάντιο πολλά νησιά του Αιγαίου. Τότε το Δουκάτο έμεινε μόνο με τη Νάξο και την Άνδρο. Η κυριαρχία του Δουκάτου αποκαταστάθηκε με τη συνθήκη ειρήνης του 1302 μεταξύ Βενετίας και Βυζαντίου, αλλά σε κλίμα έντασης με τη Βενετία που ήθελε να αναλάβει τον πλήρη έλεγχο. Τις επόμενες δεκαετίες πολλά νησιά των Κυκλάδων τέθηκαν υπό τον άμεσο έλεγχο της Βενετίας και το Δουκάτο έχασε μεγάλο μέρος των εδαφών και του κύρους του.

Το 1344 το νησί γνώρισε τον όλεθρο: Τούρκοι πειρατές από το εμιράτο του Αϊδινίου (του εμίρη Ουμούρ) επέδραμαν (για πολλοστή φορά) στη Νάξο, την κατέλαβαν, τη λεηλάτησαν και έκαψαν τις σοδειές και τα ελαιόδεντρα. Στο τέλος αποχώρησαν παίρνοντας μαζί τους 6000 αιχμαλώτους που τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα.

Το 1383 ήρθε το τέλος της δυναστείας των Σανούδων όταν ο Φραντζέσκο Α’ Κρίσπο (Francesco Crispo), άρχοντας της Μήλου, δολοφόνησε στη διάρκεια ενός κυνηγιού τον μισητό δούκα της Νάξου Νικολό νταλε Κάρτσερι (που είχε παντρευτεί την Φραντσέσκα, τελευταία απόγονο του οίκου των Σανούδων). Μετά το φόνο ο Κρίσπο έγινε ο ίδιος Δούκας και έγινε αμέσως αποδεκτός από όλους. Ταυτόχρονα ο Κρίσπο δήλωσε υποτελής της Βενετίας η οποία έγινε επιτέλους επικυρίαρχος στις Κυκλάδες παρόλο που η εξουσία της δεν ήταν τόσο άμεση όσο σε άλλα μέρη όπου όριζε βάιλους και κυβερνήτες (π.χ. Κρήτη).

Έτσι από τα τέλη του 14ου αιώνα οι Crispi ξεκίνησαν μια νέα δυναστεία Δουκών στη Νάξο, η οποία ηγεμόνευσε μέχρι το τέλος του Δουκάτου το 1566.

Το 1390 οι Οθωμανοί απέκτησαν για πρώτη φορά στόλο 60 πλοίων και ο σουλτάνος Βαγιαζήτ τον εξαπέλυσε γα λεηλασίες στο Αιγαίο. Εκείνη την περίοδο έγιναν εσπευσμένα ενισχύσεις των οχυρώσεων στο νησί και στο Κάστρο της Νάξου για να αντιμετωπιστεί η απειλή.

Το 1416 ο τουρκικός στόλος λεηλάτησε τις Κυκλάδες και πολιόρκησε τη Νάξο την οποία τελικά δεν μπόρεσε να καταλάβει επειδή επενέβη ο ενετικός στόλος υπό τον Pietro Loredano. Αυτό όμως δεν μείωσε καθόλου τις πιθανότητες για μια νέα απόπειρα των Τούρκων και οι Δούκες αναζητούσαν εναγωνίως βοήθεια από τη Δύση.

Περί το 1492 ο δούκας της Νάξου Ιωάννης Γ’ Κρίσπος αύξησε τους φόρους και αυτό προκάλεσε εξέγερση των Ελλήνων της Νάξου που πολιόρκησαν τον Δούκα και τους Ενετούς άρχοντες στο κάστρο της Νάξου. Τον Δούκα έσωσε η επέμβαση του στόλου των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ρόδου. Ο Ιωάννης Γ’ διέταξε τη θανάτωση του αρχηγού των εξεγερμένων, και αυτό τον έκανε ακόμα πιο μισητό στους υπηκόους του.

Το 1494 ο Ιωάννης Γ’ δολοφονήθηκε και μετά από αίτημα των κατοίκων, η διακυβέρνηση του Δουκάτου πέρασε για ένα σύντομο διάστημα (1494-1500) απευθείας στη Βενετία. Ήταν μια μάλλον καλή περίοδος καθώς η ενετική διοίκηση υπό τον Πιέτρο Κονταρίνι, κατόρθωσε να περιορίσει την πειρατεία και επιπλέον έκανε εργασίες ενίσχυσης των οχυρώσεων του νησιού. Τότε πρέπει να έγιναν σημαντικές εργασίες στο Κάστρο της Νάξου. Και μάλλον ήταν η τελευταία φορά που έγινε οποιαδήποτε οχυρωματική προσθήκη στο κάστρο.
Αυτή η ενετική περίοδος έλαβε τέλος όταν ενηλικιώθηκε ο νέος Δούκας, Φραγκίσκος Γ’ Κρίσπο (ο οποίος αποδείχθηκε σχιζοφρενής).

Το φθινόπωρο του 1537 επιτέθηκε στο νησί ο διαβόητος Τούρκος ναύαρχος και αρχιπειρατής Μπαρμπαρόσα, ο οποίος προηγουμένως είχε δηώσει τα περισσότερα νησιά σε Ιόνιο και Αιγαίο. Οι Τούρκοι χωρίς μεγάλη αντίσταση κατέστρεψαν το νησί και κατέλαβαν το Κάστρο. Στη συνέχεια πολιόρκησαν τον Δούκα Ιωάννη Δ’ (Giovanni IV Crispo) στον κεντρικό πύργο. Ο Δούκας αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Το Δουκάτο έγινε υποτελές στους Τούρκους με φόρο 5.000 δουκάτα το χρόνο, ποσό πολύ υψηλό για τις ρημαγμένες Κυκλάδες.
Ο Ιωάννης Δ’ παρέμεινε Δούκας Αρχιπελάγους μέχρι τον θάνατό του το 1564. Τελείωσε τις μέρες του καταφρονεμένος και με το Δουκάτο σε πλήρη παρακμή. Στο μεταξύ το 1540, μετά την ήττα στον Γ’ Ενετοτουρκικό πόλεμο, οι Ενετοί υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης με τους Οθωμανούς με την οποία η Βενετία αναγνώρισε επισήμως ότι οι Κυκλάδες ανήκαν πλέον στους Τούρκους.
Πάντως και υπό αυτό το καθεστώς, οι Κρίσπι συνέχισαν να είναι, ως τοποτηρητές των Οθωμανών, οι κυβερνήτες της Νάξου και των γύρω νησιών.

Τελευταίος Λατίνος Δούκας ήταν ο Ιάκωβος Δ’ (Giacomo IV Crispo – 1564-1566). Στα τελευταία χρόνια οι Δούκες ήταν πάμπτωχοι και ανίσχυροι κυβερνήτες σε έναν κατεστραμμένο τόπο με εξαθλιωμένους κατοίκους. Το 1566 οι κάτοικοι έδιωξαν τον Δούκα κάτι που δέχθηκε ασμένως ο Σουλτάνος. Οι Ενετοί εκδιώχτηκαν και από τις υπόλοιπες Κυκλάδες (εκτός από την Τήνο).
Αυτό ήταν το τέλος της δυναστείας των Crispi και της Λατινοκρατίας/Ενετοκρατίας στη Νάξο και τις Κυκλάδες.

Από το 1566 μέχρι το 1579 η Νάξος και οι Κυκλάδες περιήλθαν στη δικαιοδοσία του Ιωσήφ Νάζη ενός Ισπανοεβραίου τραπεζίτη της Κωνσταντινούπολης, φίλου του σουλτάνου Σελήμ Β’. Ο Νάζης δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στο νησί και ασκούσε την εξουσία μέσω αντιπροσώπου, του νομικού και επίσης Ισπανοεβραίου Francesco Coronel. Ο Νάζης είχε την υποχρέωση να αποδίδει ετησίως στον Σουλτάνο 14.000 χρυσά δουκάτα. Όταν το 1579 πέθανε ο Νάζης, η περιουσία του κατασχέθηκε απ΄τον βεζύρη Σοκόλη και τα νησιά του Δουκάτου πέρασαν απευθείας στους Τούρκους.

Έτσι το 1580 άρχισε οριστικά η εποχή της Τουρκοκρατίας για τη Νάξο και τις Κυκλάδες. Η Νάξος έγινε πρωτεύουσα οθωμανικού σαντζακίου με διοικητή έναν μπέη. Όμως οι Τούρκοι δεν είχαν ιδιαίτερη παρουσία εκεί, ενώ παραχώρησαν αρκετές ελευθερίες και φοροελαφρύνσεις. Το 1621, μετά από διαμαρτυρίες των ντόπιων καταργήθηκε ο μπέης. Τις επόμενες δεκαετίες την διοίκηση ανέλαβαν οι ντόπιοι με 3 κοινά (συνελεύσεις) που έπαιρναν διοικητικές αποφάσεις και ανέλαβαν την ευθύνη για την απόδοση των φόρων στους Τούρκους. Τα κοινά αυτά ήταν 1) του Κάστρου (Λατίνοι), 2) του Μπούργου (αστοί διαφόρων θρησκειών – κυρίως Ορθόδοξοι) και 3) των χωριών.

Σε αυτό το καθεστώς αυτοδιοίκησης άρχισε μια καλή περίοδος για τη Νάξο με ειρήνη και ανάπτυξη του εμπορίου. Παράλληλα, μέσα στον 17ο αιώνα έκανε την εμφάνισή του ένα περίεργο φαινόμενο: μια νέα διείσδυση των Δυτικών στο νησί που ήλθαν κυρίως σαν έμποροι ή δια της διπλωματικής οδού. Δημιουργήθηκαν νέες ισχυρές οικογένειες και καινούργιοι Λατίνοι μεγαλοαστοί που συχνά είχαν τον τίτλο του προξένου. Με αυτόν τον τρόπο το εμπόριο και η διοίκηση πέρασε σταδιακά σε μια νέα τάξη που δεν ήταν αυτόχθονες. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη νέα τάξη πραγμάτων είχαν κυρίως Γάλλοι και θρησκευτικά τάγματα γαλλικής και παπικής επιρροής, ενώ οι Ενετοί παραγκωνίσθηκαν.

Σε όλες αυτές τις περιόδους το κάστρο δέχθηκε αρκετές επισκευές και ενισχύσεις, αλλά όχι ριζικές, και η μορφή του δεν άλλαξε σημαντικά από τότε που το έχτισε ο Σανούδος στις αρχές του 13ου αιώνα.
Η τελευταία σημαντική τροποποίηση ήταν αυτή που έγινε από τον 17ο αιώνα και μετά από τα δυτικά θρησκευτικά τάγματα των Ιησουιτών και των Ουρσουλινών που κατεδάφισαν ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, κατάργησαν δρόμους, γκρέμισαν τείχη και ανήγειραν κτίρια εκτός κλίμακας του Κάστρου. Επιπλέον οι νεοφερμένοι Λατίνοι χρειάζονταν περισσότερο χώρο και γκρέμισαν τείχη και πύργους για να χτίσουν επαύλεις με θέα προς τη θάλασσα.
Η σημερινή μορφή του κάστρου είναι αποτέλεσμα κυρίως εκείνων των επεμβάσεων.

Από τον 18ο αιώνα άρχισε να παρατηρείται στασιμότητα στην οικοδομική και οικονομική δραστηριότητα μέσα στο κάστρο. Η καγκελαρία που ήταν άλλοτε το διοικητικό κέντρο υποβαθμίστηκε και αγοράστηκε από την οικογένεια Μπαρότση (Barozzi), ενώ ο ογκώδης κεντρικός πύργος, το παλιό παλάτι των Σανούδων, εγκαταλείφθηκε και άρχισε να καταρρέει. Ήδη από τον 18ο αιώνα είχε χάσει τον τελευταίο του όροφο.

Τελευταία μεγάλη επέμβαση στο κάστρο ήταν η οικοδόμηση της Σχολής Ουρσουλινών κατά τη δεκαετία του 1930. Για την κατασκευή της κατεδαφίστηκαν τουλάχιστον 10 μεσαιωνικά κτίσματα στο κέντρο του κάστρου.

Παράλληλα, ο κεντρικός πύργος συνέχισε να κονταίνει καθώς οι πέτρες του χρησιμοποιούνταν σαν οικοδομικό υλικό σε νεώτερες κατασκευές. Πάντως ο πύργος αυτός μέχρι τη δεκαετία του ‘70 λειτουργούσε ως δεξαμενή για την ύδρευση της πόλης της Νάξου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κυρίως Κάστρο (χωρίς το Μπούργο) έχει κάτοψη ακανόνιστου πεντάγωνου καταλαμβάνοντας επιφάνεια 14.650 τ.μ., ενώ η περίμετρος των τειχών του ανέρχεται στα 675 μ. Το περίγραμμά του προσαρμόζεται στο φυσικό ανάγλυφο, ώστε να μην είναι απαραίτητη η κατασκευή περιμετρικής τάφρου. Την ανατολική πλευρά του διατρέχει μικρός χείμαρρος που απολήγει στην θάλασσα, ενώ υπήρχε και μία αδόμητη ζώνη περιμετρικά των τειχών για αμυντικούς λόγους (σήμερα είναι δρόμος).

Το κάστρο προστατεύεται από μονό οχυρωματικό περίβολο που ενισχύεται με 12 πύργους, (ή κατ’ άλλους 16 – Βαβατσιούλας, 2009) με οξυγώνιες απολήξεις – πολεμίστρες. Ο περίβολος έχει ανοίγματα σε 3 σημεία όπου διαμορφώνονται πύλες εισόδου.

Στο κέντρο και υψηλότερο σημείο του Κάστρου της Νάξου δεσπόζει ο Κεντρικός Πύργος ή «Πύργος του Σανούδου» (φωτ.5). Το κτίσμα σήμερα είναι ερειπωμένο· διατηρείται σε ύψος 7,30μ. (το ισόγειο και ο πρώτος όροφος ), ενώ έχει αποτμηθεί η ΒΑ γωνία του. Είναι τετράγωνος με πλευρά μήκους 17,60μ. Το αρχικό του ύψος ήταν πολύ μεγάλο, πρέπει να ξεπερνούσε τα 30μ.Το πάχος των τοίχων του είναι 2,64μ. Στα χαμηλότερα επίπεδα του πύργου υπήρχε η κινστέρνα συλλογής όμβριων και άλλοι βοηθητικοί χώροι, με θολωτή οροφή.
Ο πύργος αυτός ήταν το ακροπύργιο του κάστρου και μάλλον το παλάτι του Δούκα. Εγκαταλείφθηκε κάποια στιγμή τον 16ο ή τον 17ο αιώνα, ενώ μαρτυρείται η λιθολόγησή του ήδη από τον 18ο αιώνα.

Στην πλατεία βόρεια του Κεντρικού Πύργου και σε άμεση σχέση με αυτόν βρίσκεται η Καθολική Μητρόπολη. Πρόκειται για το κτίριο – σύμβολο της θρησκευτικής εξουσίας στα χρόνια της Λατινοκρατείας της Νάξου. Ο ναός, αφιερωμένος σήμερα στην Υπαπαντή της Μαρίας Παρθένου, χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου αιώνα. Το οικόσημο των Σανούδων και το έμβλημα του λέοντα της Βενετίας διακρίνονται στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου.

Η πλατεία που ορίζεται από τον Κεντρικό Πύργο και την Καθολική Μητρόπολη στο βόρειο τμήμα του Κάστρου συμπληρώνεται από το κτίριο της Καγκελαρίας, που σήμερα είναι το κτίριο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής. Ήταν ένα από τα πρώτα κτίσματα που ανήγειρε ο Μάρκος Σανούδος. Πρόκειται για το πιο σημαντικό κοσμικό κτίριο της Ενετοκρατίας, καθώς στέγαζε την διοικητική και δικαστική εξουσία του Δουκάτου, αποτελούσε τον τόπο φύλαξης των επίσημων αρχείων (νοταριακών πράξεων, καταστίχων κ.ά.) καθώς και τον τόπο συνάθροισης των κατοίκων.
Το κτίσμα είναι διώροφο και επίμηκες. Διέθετε μία μεγάλη ισόγεια αίθουσα διαστάσεων 11✖5,65μ. και αρχικού ύψους 4μ.
Σύμφωνα με ξένους περιηγητές, από τα τέλη του 17ου αιώνα το κτίριο της Καγκελαρίας αντικατέστησε τον υπό κατάρρευση Κεντρικό Πύργο ως τόπος κατοικίας των αρχόντων. Από τα τέλη του 19ου αιώνα αποτέλεσε την επέκταση του καθολικού αρχιεπισκοπικού μεγάρου.

Στη ΝΑ πλευρά του Κάστρου στον τελευταίο όροφο προεξέχοντος περιμετρικού πύργου βρίσκεται το δουκικό παρεκκλήσι (ή Capella Casazza), αφιερωμένο στην Άμωμο Σύλληψη της Θεοτόκου (Immacolata Concezione). Η Capella, ή Κιουρά Καπέλλα, αποτελούσε το προσωπικό παρεκκλήσιο του Μάρκου Σανούδου. Η ίδρυσή του προηγήθηκε της ανέγερσης της Καθολικής Μητρόπολης.

Τα τείχη του Κάστρου εδράζονται στον φυσικό βράχο και υψώνονται κατακόρυφα με ελαφρά κλίση στην βάση τους, ως ενίσχυση και όχι ως διαμόρφωση σκάρπας. Το αρχικό ύψος τους είναι άγνωστο λόγω των πολλών τροποποιήσεων. Πάντως δεν πρέπει να ήταν ιδιαίτερα ψηλά καθώς γνωρίζουμε ότι οι διάφοροι περιηγητές του παρελθόντος δεν είχαν εντυπωσιαστεί καθόλου από τα τείχη. Το πάχος των τειχών κυμαίνεται είναι 1,20 – 1,80 μ.

Οι πύργοι προεξέχουν από την υπόλοιπη οχύρωση και στην πλειονότητά τους είναι ορθογωνικής κάτοψης, ενώ κυκλικός είναι μόνο ο Πύργος Crispi ή Γλέζου (φωτ.6) στα ΒΔ, δίπλα στην Τρανή Πύλη.

Oι ορθογωνικοί πύργοι έχουν στην πλειονότητά τους εξωτερικό μέτωπο που κυμαίνεται από 6 έως 8μ., ενώ το πάχος των τοίχων είναι 1,60 με 1,80μ. Εξαίρεση αποτελούν στα ανατολικά ο πύργος του Δουκικού Παρεκκλησίου (Capella Casazza) που είναι σήμερα πλήρως ενσωματωμένος κάτω από το κτήριο της Μονής των Ουρσουλινών, και ο ισχυρός πύργος στην δυτική κάλυψη της Τρανής Πόρτας, οι οποίοι έχουν εξωτερικό μέτωπο 9 με 10μ. και το πάχος των τοίχων τους ανέρχεται έως τα 2 με 2,40μ.
Τα μεταπύργια διαστήματα εκτείνονται κατά μέσο όρο στα 20 με 26μ. Οι πύργοι αυτοί, παρά την ανομοιομορφία τους, τουλάχιστον στα χαμηλότερα τμήματά τους φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν όλοι –μαζί με τα τείχη– την ίδια εποχή.

Ο πιο εμφανής και ο πιο εντυπωσιακός πύργος είναι σήμερα ο προαναφερθείς Πύργος Γλέζου ή Κρίσπι ή Απεραθίτισσας (15ος ή 16ος αι.), ο μόνος κυκλικός πύργος του Κάστρου, ο οποίος έχει ενσωματωθεί σε μεγάλη αρχοντική οικία στον εξωτερικό δακτύλιο του Κάστρου. Είναι ο μόνος που σώζεται ακέραιος. Από τους υπόλοιπους, διακρίνονται με δυσκολία τα απομεινάρια 7 πύργων που είναι ενσωματωμένα σε νεώτερες κατασκευές.

Η κυρία πύλη, η «Τρανή Πύλη» ή «Τρανή Πόρτα» (φωτ.4) , έχει άνοιγμα 1,38μ. και ύψος 2,40μ. ανοίγεται στα βόρεια Εσωτερικά έχει την μορφή θολωτού διαβατικού, με τον όροφο να καταλαμβάνεται από οικία.

H δεύτερη πύλη του Κάστρου, το «Παραπόρτι», βρίσκεται στη ΝΔ και απότομη πλευρά του λόφου του Κάστρου, στον λεγόμενο «Φάραγγα», που παρουσιάζει υψομετρική διαφορά από το έδαφος, εκεί όπου καταλήγει ο δρόμος προς το εσωτερικό του νησιού. Το άνοιγμά της έχει πλάτος 1,48μ. και το ύψος ανέρχεται στα 3,50μ., στοιχείο που δηλώνει την χρήση της από κάρα και άμαξες. Η μεταγενέστερη κατασκευή προπύλου, για την καλύτερη κάλυψη της πύλης, υποβάθμισε τον εκ δεξιών πύργο της.

Mικρότερες πύλες, παραπόρτια, ανοίχθηκαν στις οικίες που κτίστηκαν σε επαφή με τον οχυρωματικό περίβολο από τα μέσα του 17ου αιώνα. Πρόκειται για μικρά ανοίγματα που εξυπηρετούσαν την εύκολη επικοινωνία των κατοίκων με τον Μπούργο.

Στο εσωτερικό του Κάστρου αναπτύχθηκε πυκνός πολεοδομικός ιστός. Το εσωτερικό της καστροπολιτείας διαρθρώνεται πολεοδομικά από δύο ομόκεντρους δακτυλίους που αποτελούνται από κτίσματα σε αμυντική διάταξη. Ο εξωτερικός δακτύλιος περιλαμβάνει μεταγενέστερες οικίες που εφάπτονται στον οχυρωματικό περίβολο και οι οποίες σε όψιμη περίοδο επεκτάθηκαν και πέραν αυτού, ενσωματώνοντάς τον στο εσωτερικό τους.
Μικρές πλατείες διαμορφώθηκαν στις εισόδους θρησκευτικών και σημαντικών κοσμικών κτιρίων. Οι δρόμοι εντός του κάστρου είναι στενοί με πλάτος από 1,5 έως 3,5μ.
Οι οικίες κτίστηκαν κολλητά μεταξύ τους με την περιμετρική ζώνη τους να εφάπτεται στο τείχος. Καθοριστικό γεγονός για την γενικότερη φυσιογνωμία του Κάστρου της Χώρας της Νάξου υπήρξε η οικοδομική δραστηριότητα του τάγματος των Ιησουιτών και κυρίως των Ουρσουλινών, τα οποίο από τον 17ο έως και τον 20ο αιώνα με την ανέγερση των κτιρίων τους ανήγειραν τεράστια για τα δεδομένα του κάστρου κτίρια.

Μετά από όλες αυτές τις αλλαγές, στο κάστρο σήμερα έχουν μετρηθεί 42 παλιές κατοικίες, οι περισσότερες από τις οποίες ανήκαν σε εξέχουσες οικογένειες του νησιού, όπως τους Μπαρότσι, Σομμαρίμπα, Δελαρόκα κ.λπ. Οι οικίες στην πλειονότητά τους είναι διώροφες ή τριώροφες και απολήγουν σε επίπεδη στέγη, από την οποία αγωγοί διοχέτευαν τα βρόχινα νερά σε υπόγειες κινστέρνες. Στους υπόγειους χώρους των οικιών βρέθηκε μεγάλος αριθμός αρχαίου οικοδομικού υλικού, άλλοτε ενσωματωμένος στην δόμησή τους, άλλοτε ελεύθερος. Οι αρχοντικές οικίες, όσες αποτελούν τον εξωτερικό δακτύλιο του Κάστρου, σε επαφή με τον οχυρωματικό περίβολο, είναι οι πλέον αξιόλογες. Πρόκειται για μεγάλα κτίσματα με ευδιάκριτο αμυντικό χαρακτήρα, κυρίως σε όσες εφάπτονταν στους περιμετρικούς πύργους, στοιχείο που τους εξασφάλιζε άμεση πρόσβαση από τα δώματά τους στον περίδρομο του Κάστρου.
Η είσοδός τους γίνεται από το εσωτερικό του Κάστρου μέσω εξωτερικής κτιστής κλίμακας. Στα υπόγεια τους υπήρχαν η κινστέρνα (δεξαμενή νερού) και αποθηκευτικοί χώροι.

Μια μεγάλη και καλοφτιαγμένη κοινόχρηστη κινστέρνα υπήρχε κάτω από την Καγκελαρία. Μια ακόμη μεγάλη κοινόχρηστη κινστέρνα υπήρχε και στο ισόγειο του κεντρικού πύργου. Από ιστορικές μαρτυρίες πληροφορούμαστε ότι για τις ανάγκες του Κάστρου, αλλά και του Μπούργου αργότερα, ήταν σε χρήση και η Φουντάνα ή Πηγή της Αριάδνης (Fontane d' Ariane, κατά τους περιηγητές) η οποία βρισκόταν ΒΑ του Μπούργου και εντός της Εβραϊκής συνοικίας. Πρόκειται για την απόληξη του αρχαίου υδραγωγείου, που μετέφερε νερό από μικρούς ποταμούς στο Φλεριό και τους Κάμπονες, στο εσωτερικό του νησιού, στην πόλη της Νάξου.

Πηγές