Κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας αυτό ήταν το ισχυρότερο κάστρο στη Νάξο. Υπήρχαν παλαιότερες οχυρώσεις εκεί, αλλά αυτό που βλέπουμε σήμερα το έκτισαν οι Ενετοί τον 13ο ή τον 14ο αιώνα για να ελέγχουν την ενδοχώρα και για να προστατέψουν τον πληθυσμό από τις πειρατικές επιδρομές.

Στο κάστρο οδηγεί ένα δύσβατο μονοπάτι που ξεκινάει από την Ποταμιά.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου ανάμεσα στην Ποταμιά και την Τραγαία, σε υψόμετρο 420 μέτρων.

Ο λόφος βρίσκεται στα δυτικά του λεκανοπεδίου της Τραγαίας, στο οποίο ξεχωρίζουν τα χωριά Μονή, Πύργος Καλόξυλου, Χαλκί, Ακάδημοι, Κεραμί, Μετόχι, Δαμαριώνας, Δαμαλάς και στο βάθος το Φιλώτι, ενώ στους ανατολικούς πρόποδες του Κάστρου είναι χτισμένα τα χωριά Τσικαλαριό και Κουτσοχεράδος. Νότια απλώνεται ο κάμπος του Σαγκρίου με το ομώνυμο χωριό ως κάτω την θάλασσα.

Από την νότια πλευρά φαίνεται το Κάστρο του Απαλίρου το οποίο σε ώρες κινδύνου έστελνε σινιάλο για τον ερχομό των πειρατών. Η μισή Νάξος σχεδόν φαίνεται πανοραμικά από το Απάνω Κάστρο και γι’ αυτό Ενετοί διάλεξαν αυτήν την οχυρή τοποθεσία για τη προστασία των πλούσιων κάμπων της Νάξου.

Από οποιοδήποτε ακρογιάλι της νοτιοδυτικής αυτής πλευράς του νησιού και αν εμφανίζονταν οι πειρατικές γαλέρες θα γίνονταν αντιληπτές από τους βιγλάτορες του Κάστρου.

Το Όνομα του Κάστρου

Το είπαν «Απάνω Κάστρο» (Castello de Alto) για τα το ξεχωρίζουν από το Κάτω, δηλαδή το κάστρο της Χώρας της Νάξου.

Οι ντόπιοι χρησιμοποιούν το όνομα «Σκλάβες» για το λόφο του κάστρου που πιθανότατα προέρχεται από τις επιθέσεις των πειρατών που τους αιχμαλώτιζαν. Επίσης συναντάται το όνομα «Κουτσοχεράδο» πάλι εξαιτίας των πειρατών που κατακρεούργησαν τους κατοίκους του.

Από τις ιστορικές πηγές (χάρτες και κείμενα) έχουμε και άλλες ονομασίες για το κάστρο: Castel d’ Ostro ή Austri ή Ούστρον, Château du Haut, Ρημόκαστρον, Κάστρο Δρυμαλιάς, Κάστρο Τραγαίας, Κάστρο Ποταμιάς, Κάστρο Τσικαλαριού, Κάστρο Κουτσοχεράδου

Ιστορία

Το κάστρο χτίστηκε για πρώτη φορά γύρω στο 375 π.Χ. όταν ο Αθηναϊκός στρατηγός Χαβρίας καταναυμάχησε τον σπαρτιατικό στόλο και η Νάξος επανήλθε στην Αθηναϊκή συμμαχία.

Στα βυζαντινά χρόνια ξαναχτίστηκε για να προστατέψει τους κατοίκους της εύφορης κοιλάδας της Τραγαίας από τους Σαρακηνούς πειρατές. Οι Βυζαντινοί κατασκεύασαν στο Απάνω Κάστρο αποθήκες νερού και τροφίμων για να αντέχουν σε πολυήμερες πολιορκίες.

Σύμφωνα με την παράδοση, την τελική του μορφή την πήρε στις αρχές του 13ου αιώνα, μετά το 1207, από τον Δούκα των Κυκλάδων Μάρκο Σανούδο, ο οποίος αρχικά ήθελε να εγκατασταθεί εκεί.

Σύμφωνα πάντως με νεώτερα αρχαιολογικά ευρήματα, αυτή η εκδοχή δεν φαίνεται να ευσταθεί. Δεν αποκλείεται ο Μάρκος Σανούδος να έκανε κάποιες επεμβάσεις, αλλά η τελική μορφή του το Απάνω Κάστρου μάλλον προέκυψε στο τέλος του 14ου αιώνα. Ο λόγος της (ανα)κατασκευής ήταν η ανάγκη για προστασία από τις επιθέσεις των Τούρκων καθώς ο σουλτάνος Βαγιαζήτ το 1390 κατασκεύασε στόλο 60 πλοίων που τον εξαπέλυσε για λεηλασίες στο Αιγαίο (μέχρι τότε οι Οθωμανοί δεν ήταν απειλητικοί στη θάλασσα). Στην εποχή εκείνη, λοιπόν, μετά το 1390, ανάγεται κατά πάσα πιθανότητα η κατασκευή του μεγαλύτερου μέρους των τειχών, στην κορυφή του υψώματος.
Εικάζεται επίσης ότι το κάστρο ανακαινίστηκε γύρω στα 1500, εποχή κατά την οποία προστέθηκε μία ακόμη σειρά τειχών στη νότια πλευρά του, την οποία ενίσχυαν οι σωζόμενοι σήμερα δύο κυκλικοί πύργοι-προμαχώνες, οι οποίοι έφεραν μάλιστα και μια καινοτομία για εκείνη την εποχή: είχαν κανονιοθυρίδες.

Η παραπάνω υπόθεση υποστηρίζεται και από τις ιστορικές μαρτυρίες σχετικά με τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν, για ενίσχυση της άμυνας του νησιού στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα από την προσωρινή ενετική διοίκηση (1494-1500) υπό τον δούκα Φραγκίσκο Γ΄ (1500-1511), υπό την αιγίδα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας.

Το κάστρο πολιορκήθηκε αρκετές φορές αλλά άντεξε. Εδώ οργάνωσε την άμυνα του το 1620 ο Άγγελος Σανούδος για να αντιμετωπίσει την εξέγερση των κατοίκων της Τραγαίας. Το 1537 ο Τούρκος ναύαρχος και αρχιπειρατής Μπαρμπαρόσσα που εκείνη τη χρονιά είχε λεηλατήσει όλο το Αιγαίο, απέτυχε να το εκπορθήσει. Πάντως ο Μπαρμπαρόσσα κατέλαβε τελικά το νησί αφού ο Ενετός δούκας Ιωάννης Δ’ Κρίσπης παρέδωσε τα κλειδιά του κάστρου της Χώρας.

Μόνο ο φοβερός Γάλλος κουρσάρος Ούγος ντε Κρεβελιέ (Hugues de Crevelliers) κατόρθωσε να το κυριεύσει το 1678.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το Απάνω Κάστρο χρησιμοποιήθηκε σε διάφορες περιόδους από την αρχαιότητα μέχρι την ενετοκρατία. Διακρίνουμε ίχνη από τείχη, πολεμίστρες, “παλάτια” και δεξαμενές. Στους ΝΑ πρόποδες, στη θέση “αλωνάκια”, υπάρχει νεκροταφείο από την γεωμετρική εποχή (9ος - 8ος αι. π.Χ.).
Στην είσοδο του κάστρου ορθώνεται ένα παλαιολιθικό μενίρ ύψους 3 μέτρων.

Στο κάστρο υπήρχαν δύο οχυρωματικοί περίβολοι, ένας εξωτερικός χαμηλά και ένας εσωτερικός στην κορυφή του λόφου.
Ο εξωτερικός περίβολος περιέκλειε τη βάση του λόφου, όπου σήμερα σώζονται τμήματα του τείχους και ένας πύργος. Σε περιόδους επιδρομών, ο λαός συγκεντρωνόταν πίσω από το τείχος της πρώτης οχύρωσης, που όμως σε περιόδους ειρήνης δεν κατοικείτο. Γι’ αυτό και εκτός από αρκετές ερειπωμένες σήμερα εκκλησίες (Άγιος Ιωάννης, Άγιος Γεώργιος, Μεταμόρφωση, Παναγία Καστριανή κ.λπ.), δεν έχουν βρεθεί κατάλοιπα άλλων κτισμάτων.
Η δεύτερη γραμμή οχύρωσης, βρισκόταν στην κορυφή του λόφου και περιστοιχιζόταν από απότομες πλαγιές και τείχη. Εδώ βρισκόταν η ακρόπολη του κάστρου.

H ακρόπολη του Απάνω Κάστρου είναι μικρή, με εμβαδόν λιγότερο από 3 στρέμματα και με περίμετρο οχύρωσης 250 μέτρα. Ολόκληρο το κάστρο καλύπτει μια έκταση γύρω στα 14 στρέμματα.

Στο κατώτερο τμήμα του Απάνω Κάστρου σώζονται δύο κυκλικοί προμαχώνες, ο ένας ακέραιος διαμέτρου 9 μέτρων και ο άλλος μισογκρεμισμένος. Οι κανιονοθυρίδες των προμαχώνων αυτών σχηματίζουν ημικυκλικές κόγχες, που θυμίζουν παρόμοιες διαμορφώσεις με κάποια κάστρα των Ιπποτών στα Δωδεκάνησα. Είναι φανερό ότι αυτοί οι πύργοι ανήκουν στην πρώιμη εποχή της πυρίτιδος και είναι νεώτεροι από το υπόλοιπο κάστρο που είναι πιο, ούτως ειπείν, «μεσαιωνικό».

Στην κορυφή του υψώματος του Απάνω Κάστρου, όπου βρίσκονται τα περισσότερα κτίσματα, δεσπόζουν τα ερείπια βασιλικής, καθώς και ενός άλλου σημαντικού κτιρίου , που σύμφωνα με την τοπική παράδοση ήταν το παλάτι του Δούκα ή της «Βασίλισσας», το οποίο μάλλον ήταν ο ακρόπυργος (donjon) του κάστρου και το κέντρο διοίκησης. Τα εν λόγω κτίσματα στην κορυφή του υψώματος προστατεύονταν από το εσωτερικό τείχος, που είναι διπλό με ύψος 9 μέτρα. Για τις κατασκευές στην ακρόπολη του Απάνω Κάστρου χρησιμοποιήθηκε αρχαίο υλικό σε δεύτερη ή τρίτη χρήση από αρχαία ή και βυζαντινά κτίσματα.
Στη δυτική πλευρά το εξωτερικό τείχος ακολουθούσε την πορεία των τετραγωνισμένων ογκολίθων του πελασγικού τείχους. Στα ανατολικά, στο πιο απότομο σημείο του κάστρου, εξέχει μία εξέδρα που ονομάζεται το «Μπαλκόνι της βασίλισσας» και που ήταν πιθανόν ο εξώστης του παλατιού. Στο εσωτερικό του διατηρείται τοίχος δεξαμενής με θολωτή κάλυψη.

Το ύψωμα είχε πηγές νερού χαμηλά, στους ανατολικούς και τους δυτικούς πρόποδες, καθώς και πλήθος δεξαμενών εντός των τειχών που ξεχωρίζουν εύκολα από τα υπόλοιπα κτίσματα καθώς έχουν επίχρισμα από κουρασάνι. Έτσι το κάστρο είχε επάρκεια νερού και αυτό υπήρξε ένα σημαντικό αμυντικό πλεονέκτημα.

Η μικρή επιφάνεια του ανώτερου επιπέδου του Απάνω Κάστρου και η απουσία κτισμάτων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν οικίες, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κάστρο δεν φιλοξενούσε κάποιον μόνιμο οικισμό αλλά ήταν περισσότερο ένα στρατιωτικό φρούριο και καταφύγιο του πληθυσμού σε περιπτώσεις κινδύνου.

Πάντως κάποια εποχή, ίσως από τον 16ο αιώνα και αργότερα, δημιουργήθηκε στην πλαγιά του λόφου ένας οικισμός με την ονομασία Γουλάς, κάποια από τα σπίτια του οποίου πρέπει λογικά να ήταν μέσα στο κάστρο. Αρκετά αργότερα, τον 18ο αιώνα, υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη Βούργου ή Μπούργου, μίας οχυρωμένης συνοικίας στην ανατολική πλευρά του λόφου.

Δν φαίνεται να ξανάγιναν εργασίες στο κάστρο μετά τις προσθήκες του 1500. Σίγουρα όμως θα χρησίμευσε αρκετές φορές σαν καταφύγιο τους επόμενους αιώνες.

Πηγές