Δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά από την κωμόπολη του Χορτιάτη υπάρχει λόφος με την ονομασία Καστρί, στον οποίον σώζονται τα ερείπια οχυρώσεων, σε υψόμετρο 455 μέτρων. Πρόκειται για φρούριο ή οχυρωμένο οικισμό βυζαντινής περιόδου.
Πέρα από τη βεβαιότητα ότι το Καστρί ήταν Βυζαντινό, δεν υπάρχουν δυστυχώς επαρκή στοιχεία για μια πιο ακριβή χρονολόγηση της κατασκευής.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Από το φρούριο υπάρχει πολύ καλό και ευρύ οπτικό πεδίο στη γύρω περιοχή. Επιβλέπει όλη την έκταση της λίμνης Κορώνειας και μεγάλο μέρος τού όρους Βερτίσκος, απέναντι. Στα δυτικά, η θέα φθάνει μέχρι το βουνό Καμήλα (565μ.) και ανατολικά μέχρι την άκρη της λίμνης Βόλβης. Προς νότον δεν έχει οπτική επαφή με την κωμόπολη και το οροπέδιο του Χορτιάτη, διότι το Καστρί βρίσκεται 100 μέτρα χαμηλότερα.
Η νότια πλευρά του λόφου θα ήταν η πιο ευάλωτη σε περίπτωση εχθρικής εισβολής.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το Καστρί βρισκόταν κοντά στο υδραγωγείο του Χορτιάτη που ύδρευε την Θεσσαλονίκη κατά τη βυζαντινή περίοδο.

Ιστορία

Το συγκεκριμένο φρούριο δεν έχει ταυτιστεί ακόμη με κάποιο κάστρο αναφερόμενο από τις πηγές. Στην κορυφή του λόφου Καστρί έχουν βρεθεί θραύσματα αγγείων της βυζαντινής περιόδου (Μανωλεδάκης, 2008) που δηλώνουν την ύπαρξη εγκατάστασης (ίσως μικρός οχυρωμένος συνοικισμός ή φρούριο, όπως υποδηλώνει και το όνομα του). Αυτό σε συνδυασμό με τη χρήση κονιάματος στην τειχοποιία οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για βυζαντινή κατασκευή.

Λίγα ιστορικά στοιχεία για τον Χορτιάτη: Το βουνό του Χορτιάτη στην αρχαιότητα λεγόταν Κισσός. Κατά τη βυζαντινή περίοδο κατονομάζεται για πρώτη φορά στις αρχές του 11ου αι. με το όνομα «Χορταΐτης». Στο βουνό του Χορτιάτη υπήρχαν ασκητές και αρκετά μοναστήρια με σημαντικότερο από αυτά τη Μονή Χορταΐτου που η θέση της εντοπίζεται στον χώρο του δημοτικού σχολείου του Χορτιάτη.
Επίσης ο Χορτιάτης ύδρευε τη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη και πιστεύεται ότι η συγκέντρωση των νερών των πηγών γινόταν στους χώρους της Μονής Χορταΐτου και από εκεί μέσω της μεγαλειώδους υδατογέφυρας που βρίσκεται στην είσοδο της κωμόπολης οδηγούνταν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Αυτό σημαίνει ότι ο έλεγχος της περιοχής είχε στρατηγική σημασία (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο έλεγχος γινόταν αποκλειστικά από την οχύρωση στο Καστρί).

Ο λόφος Καστρί βρίσκεται πολύ κοντά στην κωμόπολη του Χορτιάτη και συγκεκριμένα δύο χιλιόμετρα βορειοανατολικά του. Γνωρίζουμε ότι υπήρχε το χωριό Χορτιάτης από την εποχή της Τουρκοκρατίας, στη θέση που είναι τώρα. Από την άλλη, δεν γνωρίζουμε πού βρισκόταν το βυζαντινό χωριό του Χορτιάτη, πριν την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430.
Αναφορά στον Χορτιάτη υπάρχει στην αλληλογραφία του λόγιου και αξιωματούχου από τη Θεσσαλονίκη Δημητρίου Κυδώνη που αναφέρει την επιδρομή που δέχτηκε ο Χορτιάτης, το 1383, όταν οι Τούρκοι υπό τον Χαϊρεντίν πασά πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη (επειδή τους ενοχλούσε η πολιτική του κυβερνήτη της πόλης Μανουήλ Παλαιολόγου, του μετέπειτα αυτοκράτορα). Δεν διευκρινίζεται βέβαια αν πρόκειται για το χωριό του Χορτιάτη ή γενικότερα για την ευρύτερη περιοχή του βουνού Χορτιάτη ή το φρούριο της κορυφής του Χορτιάτη (βλ.παρακάτω).
Επίσης, υπάρχει μία ασαφής αναφορά στον Χορτιάτη από τον 15ο αιώνα: Σύμφωνα με τη βιογραφία του Δεσπότη της Σερβίας Στεφάν Λαζάρεβιτς, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου μεταξύ των διαδόχων του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄, ο Μουσά, αντίπαλος και αδελφός του Σουλεϊμάν, προσπαθώντας ανεπιτυχώς να κυριεύσει τη Θεσσαλονίκη την περίοδο 1411 –1413, κατέστρεψε τον Χορτιάτη. Στο κείμενο της βιογραφίας ο Χορτιάτης αναφέρεται ως “'grad”, που μπορεί να σημαίνει κάστρο ή οχυρωμένη πόλη. Ο Βακαλόπουλος (1977) μεταφράζει την λέξη grad ως πόλη και έτσι ονομάζει τον Χορτιάτη πόλισμα. Ωστόσο, η σλαβική λέξη grad υποδηλώνει έναν οχυρωμένο χώρο και κατ΄ επέκταση μία οχυρωμένη πόλη. Σε αυτό το σημείο δεν γνωρίζουμε εάν ο βιογράφος του Λαζάρεβιτς εννοούσε τον Χορτιάτη ως πόλισμα με κάστρο ή αναφερόταν στο φρούριο της κορυφής του Χορτιάτη, το οποίο μάλιστα είναι γνωστό ότι εκείνη την εποχή είχε κατακτηθεί από τους Τούρκους και λίγα χρόνια αργότερα το 1424 αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ Τούρκων και Ενετών (το 1423 οι Ενετοί είχαν αγοράσει τη Θεσσαλονίκη από τους Βυζαντινούς, ενώ η πόλη βρισκόταν σε αποκλεισμό από τους Τούρκους). Έτσι μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι εννοεί τον Χορτιάτη ως πόλισμα με κάστρο. Στην ευρύτερη περιοχή της κωμόπολης του Χορτιάτη σήμερα δεν διασώζεται κάποιος οχυρωμένος λόφος πλην του λόφου Καστρί. Άρα με βάση αυτό το σκεπτικό, το Καστρί πολύ πιθανόν να ήταν το κάστρο του πολίσματος του Χορτιάτη που αναφέρεται ως “grad” το 1411-1413.

Τα ερείπια που βρίσκονται περιμετρικά του λόφου Καστρί πιθανόν να αποτελούν τα ερείπια του αρχικού βυζαντινού οικισμού του Χορτιάτη (ή συνοικία εκτός των τειχών –το «μπούργο» που συναντούμε σε άλλα κάστρα) που μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 και την ερήμωση του τόπου, εγκαταλείφθηκε και ο πληθυσμός μετοίκησε την περίοδο της Τουρκοκρατίας στο σημερινό χωριό, γύρω από την Μονή Χορταΐτου.
Βέβαια αυτό είναι απλά μια υπόθεση που δεν υποστηρίζεται από ανασκαφικά ευρήματα, καθώς δεν έχει γίνει ποτέ καμιά έρευνα στον λόφο.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στην κορυφή του λόφου υπάρχει πλάτωμα σε σχήμα τραπεζίου που περιβάλλεται από τείχος, με περίμετρο 200 μέτρα περίπου. Το τείχος σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Το μεγαλύτερο μέρος του έχει καταπέσει στις απότομες πλαγιές του λόφου ή έχει σκεπαστεί από τη βλάστηση. Το ίχνος του όμως στο έδαφος είναι εμφανές, ενώ η περίμετρος του είναι ορατή και στη δορυφορική εικόνα.
Το έδαφος στο εσωτερικό του οχυρωματικού περιβόλου είναι επίπεδο. Στη νοτιοδυτική γωνία βρίσκεται το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του τείχους, με ύψος 1.5 με 2.5 μέτρα. Ένα άλλο μέρος του εντοπίζεται στο μέσο της βόρειας πλευράς. Κρίνοντας από τα ελάχιστα σωζόμενα τμήματα, το τείχος ήταν ισχυρό με πάχος 2μ. και ύψος που έφθανε τουλάχιστον τα 3μ., κατασκευασμένο από λίθους διαφορετικών μεγεθών με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και θραύσματα κεραμιδιών.

Εξωτερικά του τείχους και κατά μήκος των απότομων πλευρών του λόφου παρατηρείται έντονη παρουσία λιθοσωρών και ερείπια κτισμάτων, μάλλον οικιών. Ο μεγαλύτερος ερειπιώνας βρίσκεται στην λιγότερη επικλινή βόρεια μεριά. Επίσης εντός και εκτός του τείχους υπάρχουν πολλά θραύσματα κεραμίδων.

Ανάμεσα στα ερείπια εξωτερικά του τείχους στην βόρεια μεριά, υπάρχει ένα θολωτό κτίσμα μέσα στο έδαφος με υδραυλικό κονίαμα στα εσωτερικά τοιχώματα του. Ίσως ήταν δεξαμενή.

Μπαίνοντας στον Χορτιάτη με το όχημα μας, παρατηρούμε το υδραγωγείο δεξιά μας. Συνεχίζοντας με ρεύμα προς τον Χορτιάτη, στα 400 μέτρα στρίβουμε αριστερά στην οδό Ειρήνης Αρδαμερίου, την οποία ακολουθούμε για 1 χλμ και στο τέλος της στρίβουμε αριστερά στην οδό Μυρτιάς, την οποία ακολουθούμε για 400 μέτρα και στρίβουμε δεξιά σε βατό χωματόδρομο. Από εκεί μετά από 700 μέτρα, εκεί που ο δρόμος αρχίζει να κατηφορίζει, βλέπουμε δεξιά μας τον λόφο Καστρί. Αφήνουμε το όχημα μας στο σημείο και συνεχίζουμε με πεζοπορία 10 λεπτών στον κατηφορικό κακοτράχαλο μονοπάτι και εν συνεχεία ανεβαίνουμε στον λόφο.

Παράλληλες Ιστορίες

Στην κορυφή του Χορτιάτη (1201 μ.) υπάρχει ένα άλλο φρούριο που θεωρείται αρχαίο. Ο καθηγητής αρχαιολογίας Γεώργιος Μπακαλάκης βρήκε εκεί λείψανα βυζαντινών κτισμάτων και θραύσματα δύο βυζαντινών πινακίων που τα χρονολόγησε τον 14ο αι. Είναι πιθανόν το φρούριο της κορυφής να παρέμενε σε χρήση από την αρχαιότητα μέχρι και τα ύστερα βυζαντινά χρόνια λόγω της ιδιαίτερης στρατηγικής του θέσης. Το φρούριο αυτό δεν συμπεριλαμβάνεται στον Καστρολόγο και δεν είναι δυνατόν να ερευνηθεί επειδή από το 1955 μέχρι σήμερα ο χώρος χρησιμοποιείται από την Πολεμική Αεροπορία και απαγορεύεται η πρόσβαση.

Πηγές