Στη νοτιοδυτική πλευρά της οχύρωσης της Θεσσαλονίκης (περιοχή Πλατείας Δημοκρατίας – Βαρδαρίου) προεξέχει ένας πεταλόσχημος περίβολος. Είναι το Φρούριο του Βαρδαρίου όπως το ονομάζει τουρκική έκθεση του 1733, γνωστό και με τις ονομασίες Τοπ-Χανέ (πύργος Πυροβολοστασίου) και Ταμπάκ-Χανέ (πύργος Βυρσοδεψείων). Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή, τον Τούρκο περιηγητή και συγγραφέα του 17ου αιώνα, το φρούριο κτίστηκε το 1546 από το σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή.

Στο σημείο αυτό προϋπήρχε πάντως βυζαντινή οχύρωση και ο σωζόμενος πύργος του Αναγλύφου.

Το οχυρωματικό έργο που έχει τεχνικά χαρακτηριστικά για πόλεμο με πυροβόλα όπλα, εντάσσεται στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού της οχύρωσης που ανέλαβαν οι Τούρκοι μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, το 1430.

Ιστορία

Το φρούριο του Βαρδαρίου περιέλαβε στην κατασκευή του μέρη της παλαιότερης παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής οχύρωσης. Έτσι ο τετράγωνος πύργος στην ανατολική άκρη του, γνωστός ως Πύργος του Αναγλύφου από το ελληνιστικό ανάγλυφο που υπάρχει εντοιχισμένο σ’ αυτόν, επισκευάστηκε ριζικά το 862, από το βασιλικό πρωτοσπαθάριο Μαρίνο με επιστασία του βασιλικού στράτορα Κακίκη. Τις σχετικές πληροφορίες διασώζει επιγραφή χαραγμένη σε μάρμαρο, η οποία βρέθηκε κατά τις αναστηλωτικές εργασίες στον πύργο το 1981, ο οποίος διατηρείται σχεδόν σε όλο του το ύψος.

Επισκευές και ενισχύσεις έγιναν στο Φρούριο και αργότερα, με σπουδαιότερη αυτή του 1741 κατά την οποία διαπλατύνθηκε κατά 18 μέτρα το νότιο τμήμα του τείχους προς το εσωτερικό, δημιουργώντας ανάχωμα στο οποίο κατασκευάστηκαν τρεις πυριτιδαποθήκες.

Πρόσφατες ανασκαφές έδειξαν ότι ο Πύργος του Αναγλύφου πατά στη δυτική του πλευρά σε παλαιότερο τοίχο, κατασκευασμένο με μεγάλους ορθογώνιους δόμους, ο οποίος κατευθύνεται Ν.-Ν.Α. Ο τοίχος αυτός ταυτίστηκε με το «Τζερέμπουλο» των βυζαντινών πηγών του 15ου αιώνα, δηλαδή το λιμενοβραχίονα που έκλεινε το λιμάνι από τη νοτιοδυτική του πλευρά.

Βρισκόμαστε λοιπόν στη δυτική άκρη του τεχνητού λιμανιού που κατασκεύασε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 322/323. Η θάλασσα εισχωρούσε τότε μέσα στη σημερινή πόλη και έφθανε σχεδόν ως την οδό Φράγκων, καθώς μαρτυρούν τμήματα του θαλάσσιου τείχους που βρέθηκαν σε ανασκαφές οικοπέδων στις οδούς Φράγκων, Λέοντος Σοφού, Τσιμισκή, Κατούνη, Μητροπόλεως, Προξένου Κορομηλά και στην πλατεία Ελευθερίας. Το συνολικό εμβαδόν του βυζαντινού λιμανιού υπολογίζεται σε 1 τετραγωνικό χιλιόμετρο.

Το λιμάνι καταχώθηκε σταδιακά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μετά την κατάχωση δημιουργήθηκε στο χώρο του η εμπορική συνοικία Istira, τα σημερινά «Λαδάδικα».

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Από το φρούριο σώζονται η νότια, η βόρεια και η ανατολική πλευρά των τειχών του, όχι όμως και η δυτική, τμήματα της οποίας έχουν ενσωματωθεί στο δικαστικό μέγαρο (φωτο 7 και 8) το οποίο χτίστηκε τη δεκαετία του 1970. Το φρούριο στην ανατολική του πλευρά περιλαμβάνει τα τείχη της παλιάς βυζαντινής οχύρωσης που έφτανε μέχρι το λιμάνι του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Στη βόρεια πλευρά υπάρχει μια πύλη και πάνω από την πύλη ένας τετράγωνος πυργίσκος, ο οποίος λέγεται Πύργος της Πύλης (φωτο 1, 5).

Παλιά, το φρούριο του Βαρδαρίου είχε τέσσερις πύλες, μία βόρεια, μία ανατολικά προς την οδό Φράγκων, μία νότια και μία νοτιοδυτικά, η οποία ήταν υπόγεια και η οποία ανακαλύφθηκε το 1971 κατά την εκσκαφή των θεμελίων του δικαστικού μεγάρου.

Η νότια πλευρά, που εκτείνεται από τον πύργο Αναγλύφου μέχρι τον οκταγωνικό πύργο, είναι ενισχυμένη σε ένα τμήμα της με τυφλά τόξα (φωτο 10), ο σκοπός των οποίων ήταν η ενίσχυση της αντοχής του τείχους απέναντι στα κύματα της θάλασσας. Το τμήμα αυτό εμφανίζει τοιχοποιία βυζαντινή, οπότε μαζί με τον πύργο Αναγλύφου πρέπει να προϋπήρχε του φρουρίου.

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του φρουρίου είναι ο οκταγωνικός πύργος ή «πύργος των Δικαστηρίων» στη ΝΔ γωνία της οχύρωσης με ύψος περί τα 10 μέτρα. Στον πύργο έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια διάφορες εργασίες στήριξης και αποκατάστασης και έχουν τοποθετηθεί κιγκλιδώματα που εμποδίζουν την είσοδο, καθώς και υαλοπίνακες στα παράθυρα των ορόφων.
Στην αρχική του μορφή ο πύργος πρέπει να είχε θολωτή μολύβδινη στέγη. Μάλλον είχε την ίδια μορφή και μέγεθος με τους οκταγωνικούς πύργους που υπήρχαν στις γωνίες του πολυγωνικού οχυρωματικού περιβόλου του Λευκού Πύργου που ήταν κατασκευή της ίδιας εποχής (οι οποίοι δεν σώζονται αλλά απεικονίζονται σε παλιές φωτογραφίες του Λευκού Πύργου).