Κατά μήκος των στενών του Ρούπελ –ενός διαχρονικής στρατηγικής σημασίας περάσματος στο βόρειο άκρο του νομού Σερρών – έχουν εντοπισθεί δύο οχυρωμένες θέσεις της Βυζαντινής Περιόδου. Η μία από αυτές είναι τα δυσδιάκριτα ερείπια ενός πύργου σε ύψωμα πάνω από το εγκαταλειμμένο χωριό Κλειδί, η παλιά ονομασία του οποίου ήταν Ρούπελ.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Ο λόφος του πύργου βρίσκεται πάνω ακριβώς από τον ερειπωμένο οικισμό Κλειδί στην ανατολική πλευρά του Στρυμόνα, στη μέση περίπου του στενού του Ρούπελ. Η κοίτη του ποταμού είναι περί τα 300 μέτρα δυτικά από τον πύργο.

Πολύ κοντά στον λόφο –3 χιλιόμετρα βορειοανατολικά– βρίσκεται το οχυρό Ρούπελ της Γραμμής Μεταξά που αμύνθηκε ηρωικά στη γερμανική εισβολή (6-10 Απριλίου 1941).

Η στενωπός του Ρούπελ έχει μήκος 9-10 χιλιόμετρα, με το νότιο στόμιο να βρίσκεται μεταξύ των χωριών Θερμοπηγής και Πετριτσίου και το βόρειο λίγο νοτιότερα από το χωριό Προμαχώνας και από τα σύνορα με τη Βουλγαρία. Το πέρασμα σχηματίζεται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους Μπέλλες και Αγκίστρου και διαρρέεται από τον ποταμό Στρυμόνα.
Στους βυζαντινούς χρόνους, το στενό του Ρούπελ ήταν μια από τις πιο σημαντικές διόδους από την ενδοχώρα των Βαλκανίων προς τη Μακεδονία και την πεδιάδα των Σερρών συνδέοντας δύο σημαντικές βυζαντινές πόλεις: Σέρρες και Μελένικο (σημερινό Μελνίκ Βουλγαρίας).

Πιο πριν, κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, τα στενά του Ρούπελ αποτελούσαν τμήμα ρωμαϊκής οδού μεταξύ δύο αρχαίων πόλεων που ήταν και ρωμαϊκοί σταθμοί σύμφωνα με τον Πευτιγγεριανό Πίνακα (Tabula Peutingeriana – μεσαιωνικό αντίγραφο αρχαίου χάρτη του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Πρόκειται για τις πόλεις Σκοτούσσα (που βρισκόταν στην περιοχή Παλαιοκάστρου-Σιδηροκάστρου χωρίς να έχει εντοπιστεί η θέση της) και Ηράκλεια Σιντικής (κοντά στο σημερινό χωριό Rupite της Βουλγαρίας).
Ο Στράβων αναφέρει τα στενά του Ρούπελ χωρίς να τα κατονομάζει: «Ἐπὶ δὲ ἄρκτους ἰόντι ἀπὸ Ἡρακλείας καὶ τὰ στενά, δι’ ὧν ὁ Στρυμὼν φέρεται...» ( Γεωγραφικά VII, απόσπασμα 36).

Πρέπει να επισημάνουμε ότι κατά τη βυζαντινή εποχή η διάσχιση της κλεισούρας δεν ακολουθούσε τη σημερινή παραποτάμια χάραξη, αλλά από τα λουτρά Σιδηροκάστρου προσέγγιζε το φρούριο Θερμοπηγής και ανάμεσα από τους χαμηλούς λόφους του Αγκίστρου της ανατολικής πλευράς του Στρυμόνα έφθανε στο Κλειδί (Ρούπελ). Από εκεί συνέχιζε την πορεία προς Μελένικο. Ο λόγος για αυτήν την περίεργη διαδρομή ήταν ότι ο Στρυμόνας εκείνα τα χρόνια είχε πολύ περισσότερο νερό και ήταν πολύ πλατύτερος αφήνοντας ελάχιστο χώρο για παραποτάμιες διελεύσεις. Μάλιστα αναφέρεται ότι το στενότερο σημείο στο πέρασμα του Ρούπελ είχε άνοιγμα 3 μέτρα!

Το Όνομα του Κάστρου

Γύρω από τον λόφο του πύργου υπήρχε χωριό με ονομασία Ρουπέλιον ή Ροπέλι ή Ρουπέλη και, τελικά, Ρούπελ, το οποίο μετονομάστηκε σε Κλειδί το 1926.
Η μετονομασία έγινε προφανώς εις ανάμνησιν της περίφημης Μάχης του Κλειδίου του 1014 κατά την οποία οι Βυζαντινοί υπό τον Βασίλειο τον Βυλγαροκτόνο συνέτριψαν τους Βουλγάρους.

Μάλιστα λίγο πιο κάτω από τον λόφο, πάνω στον δρόμο υπάρχει και μνημείο αφιερωμένο στη μάχη του Κλειδίου. Πάντως το πραγματικό πεδίο της μάχης αυτής και το original Κλειδί είναι αρκετά μακρύτερα, περίπου 30 χλμ βορειοδυτικά, κοντά στο χωριό Κλιουτς (=Κλειδί) της Βουλγαρίας (όπου βεβαίως δεν ήταν δυνατό να στηθεί ηρώον).
Η μετονομασία από Ρούπελ σε Κλειδί υπήρξε κατά τη γνώμη μας άστοχη, αφενός επειδή το ιστορικό Κλειδί ήταν αλλού και αφετέρου επειδή το Ρούπελ ήταν όνομα που υπήρχε από το Βυζάντιο και αναφέρεται ως Ρουπέλιον στη βυζαντινή γραμματεία (βλ. παρακάτω).

Η ονομασία Ρούπελ είναι η τουρκική απόδοση του βυζαντινού Ρουπελίου. Η βυζαντινή ονομασία μάλλον προέρχεται από το λατινικό rupes που σημαίνει απότομα βράχια. Υπάρχει και το ενδεχόμενο να προέρχεται από το σλαβικό «ρούπα» που σημαίνει τρύπα ή άνοιγμα, κάτι που είναι πιθανό καθώς μετά τον 7ο αιώνα είχαν εγκατασταθεί γύρω απ΄τον Στρυμόνα Σλάβοι, οι λεγόμενοι Στρυμονίτες ή Στρουμιάνοι Σλάβοι.

Ιστορία

O πύργος πρέπει να ήταν βυζαντινός αλλά δεν γνωρίζουμε κάτι για την ιστορία του ούτε για τη χρονολογία κατασκευής του.

Το κορυφαίο ιστορικό γεγονός για την περιοχή ήταν η Μάχη του Κλειδίου, το 1014, όπως προαναφέρθηκε.

Αργότερα, το 1255 έχουμε την πρώτη ιστορική αναφορά του στενού με την ονομασία Ρουπελίου δυσχωρία στην εξιστόρηση της μάχης που έλαβε χώρα μέσα στα στενά, πάλι μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων. Συγκεκριμένα, οι Βούλγαροι με επικεφαλής τον Ντράγκαν (ή Δραγωτά – στρατηγό του τσάρου Μιχαήλ Β’ Ασέν) οχύρωσαν την κλεισούρα, επί λέξει «…τὴν τοῦ Ρουπελίου δυσχωρίαν, καθ' ἣν ὁ ποταμὸς Στρυμὼν ῥεῖ, δυσὶ συγκλειόμενος ὄρεσιν…», για να εμποδίσουν τα βυζαντινά στρατεύματα του αυτοκράτορα Θεόδωρου Β' Δούκα Λάσκαρη (1254-1258). Η μάχη έληξε με νίκη των Βυζαντινών που κύκλωσαν τους Βουλγάρους και τους έτρεψαν σε άτακτη φυγή (Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, Απόσπασμα 58).

Οπότε από την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, τουλάχιστον, υπήρχε βυζαντινό χωριό με ονομασία «Ρουπέλιον» ή κάτι τέτοιο, το οποίο διατηρήθηκε, και 2 αιώνες αργότερα, σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1454/5 καταγράφεται ως «Ρούπελ» με πληθυσμό 105 κατοίκους.
Το σημείο που βρίσκεται το Κλειδί (Ρούπελ), ταυτίζεται και με την Μαρκόσκαλα ή Σκάλα Μάρκου Κράλη. Ο πρίγκιπας Μάρκο ήταν τοπικός ηγεμόνας και θεωρείται εθνικός ήρωας των Σέρβων και των Νοτιοσλάβων γενικώς. Θεωρητικά (de jure) ήταν βασιλιάς (Κράλης) της Σερβίας την περίοδο 1371-1395, αλλά στην ουσία ήταν υποτελής των Τούρκων και απλός τοπικός ηγεμόνας με έδρα το Πριλέπ. Εικάζεται ότι πέθανε διωκόμενος στο σημείο αυτό.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Πρόκειται για ορθογώνιο βυζαντινό πύργο με διαστάσεις περίπου 8✖3 μέτρα, από τον οποίο σήμερα σώζονται ελάχιστα.

Από το χωριό Κλειδί, το μόνο που έχει απομείνει είναι η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που βρίσκεται στη βορειοδυτική ρίζα του λόφου του πύργου. Η εκκλησία αυτή ανοικοδομήθηκε την περίοδο 1930-1940. Στη θέση της μάλλον προϋπήρχε βυζαντινός ναός.

Σε παλαιότερη μελέτη (Τολούδη, 1983) τα ερείπια αναφέρονται ως βυζαντινό φρουριακό συγκρότημα. (Αυτό πρέπει να το θεωρήσουμε ακριβές διότι η Τολούδη ήταν δασκάλα στο Κλειδί προπολεμικά.) Ο Σαμσάρης Πέτρος που επισκέφθηκε τον χώρο το 1994 αναφέρει την ύπαρξη μόνο ενός πύργου με διαστάσεις 3,50✖8,40μ., πάχος 0,80μ. και μεγ. ύψος 1,20μ.
Σήμερα, η εικόνα είναι τελείως διαφορετική, αφού σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα στο ύψος των θεμελίων της δυτικής πλευράς και το υπόλοιπο έχει σκεπαστεί από τη βλάστηση.
Παρατηρώντας το ανάγλυφο του εδάφους είναι φανερό πως εδώ υπήρχε κάποιο ορθογώνιο κτίσμα που κατέρρευσε.
Από επιτόπια έρευνα στον υπόλοιπο λόφο (Αμφιτρείδης, 2023) δεν βρέθηκε ίχνος κάποιας επιπλέον οχύρωσης.

Πηγές