Κατά μήκος των στενών του Ρούπελ –ενός διαχρονικής στρατηγικής σημασίας περάσματος στο βόρειο άκρο του νομού Σερρών – έχουν εντοπισθεί δύο οχυρωμένες θέσεις της Βυζαντινής Περιόδου. Η μία από αυτές είναι το συγκεκριμένο κάστρο, τα λιγοστά ερείπια του οποίου εντοπίζονται στο πλάτωμα λόφου με ονομασία «Ζουντάν», 3 χιλιόμετρα βορειοδυτικά από το χωριό Θερμοπηγή.
Ένα χιλιόμετρο δυτικά από τον λόφο ρέει ο ποταμός Στρυμόνας.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η στενωπός του Ρούπελ έχει μήκος 9-10 χιλιόμετρα, με το νότιο στόμιο να βρίσκεται μεταξύ των χωριών Θερμοπηγής και Πετριτσίου και το βόρειο λίγο νοτιότερα από το χωριό Προμαχώνας και από τα σύνορα με τη Βουλγαρία. Το πέρασμα σχηματίζεται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους Μπέλλες και Αγκίστρου και διαρρέεται από τον ποταμό Στρυμόνα.
Στους βυζαντινούς χρόνους, το στενό του Ρούπελ ήταν μια από τις πιο σημαντικές διόδους από την ενδοχώρα των Βαλκανίων προς τη Μακεδονία και την πεδιάδα των Σερρών συνδέοντας δύο σημαντικές βυζαντινές πόλεις: Σέρρες και Μελένικο (σημερινό Melnik).

Πιο πριν, κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, τα πέρασμα του Ρούπελ αποτελούσε τμήμα ρωμαϊκού δρόμου μεταξύ δύο αρχαίων πόλεων που ήταν και ρωμαϊκοί σταθμοί σύμφωνα με τον Πευτιγγεριανό Πίνακα (Tabula Peutingeriana – μεσαιωνικό αντίγραφο αρχαίου χάρτη του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Πρόκειται για τη Σκοτούσσα (που βρισκόταν στην περιοχή Παλαιοκάστρου-Σιδηροκάστρου χωρίς να έχει εντοπιστεί η θέση της) και την Ηράκλεια Σιντικής (κοντά στο σημερινό χωριό Rupite της Βουλγαρίας).
Ο Στράβων αναφέρει τα στενά του Ρούπελ χωρίς να τα κατονομάζει: «Ἐπὶ δὲ ἄρκτους ἰόντι ἀπὸ Ἡρακλείας καὶ τὰ στενά, δι’ ὧν ὁ Στρυμὼν φέρεται...» ( Γεωγραφικά VII, απόσπασμα 36).

Το φρούριο Θερμοπηγής ήλεγχε τη νότια είσοδο στο στενό του Ρούπελ και ήταν σε θέση να ειδοποιήσει τα κάστρα των Σερρών σε περίπτωση εχθρικής εισβολής. Είχε οπτική επαφή με δύο σημαντικά κάστρα της Σιντικής: το Σιδηρόκαστρο και το κάστρο Μαύρου Βράχου.

Το πλάτωμα όπου βρίσκεται το φρούριο έχει φυσική προστασία λόγω των απόκρημνων πλαγιών του λόφου στα βόρεια, νότια και ανατολικά. Από δυτικά είναι σχετικά ευάλωτο λόγω του υπερκειμένου υψώματος από εκείνη την πλευρά.

Η ονομασία του λόφου «Ζουντάν» μάλλον προέρχεται από την τουρκική λέξη zindan που σημαίνει φυλακή, μπουντρούμι.

Στο μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας που βρίσκεται πολύ κοντά στο κάστρο προς νοτιοανατολικά, στην θέση Αγίασμα, ανέβλυζε πηγή με θερμά νερά (δεν αναβλύζει πλέον). Από εκεί προέκυψε και το σημερινό όνομα του χωριού της Θερμοπηγής (η παλιά ονομασία ήταν Πούλιοβο).

Πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι κατά τη βυζαντινή εποχή η διάσχιση της κλεισούρας δεν ακολουθούσε την σημερινή παραποτάμια χάραξη, αλλά από τα λουτρά Σιδηροκάστρου προσέγγιζε το φρούριο Θερμοπηγής στην θέση Ζουντάν και ανάμεσα από τους χαμηλούς λόφους του Αγκίστρου της ανατολικής πλευράς του Στρυμόνα έφθανε στο Κλειδί (Ρούπελ). Από εκεί συνέχιζε την πορεία προς Μελένικο. Ο λόγος για αυτήν την περίεργη διαδρομή ήταν ότι ο Στρυμόνας εκείνα τα χρόνια είχε πολύ περισσότερο νερό και ήταν πολύ πλατύτερος αφήνοντας ελάχιστο χώρο για παραποτάμιες διελεύσεις. Μάλιστα αναφέρεται ότι το στενότερο σημείο στο πέρασμα του Ρούπελ είχε άνοιγμα 3 μέτρα!

Ιστορία

Άγνωστη η ιστορία του φρουρίου Θερμοπηγής για το οποία δεν αναφέρεται κάτι σχετικό στις πηγές. Στην αρχαιότητα ανήκε στην περιοχή της Σιντικής.

Κατά τη Μεσοβυζαντινή Περίοδο, στην ευρύτερη περιοχή έλαβαν χώρα σημαντικά πολεμικά γεγονότα στις αρχές του 11ου αιώνα μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων, αλλά χωρίς να γίνεται ονομαστική αναφορά στο στενό του Ρούπελ. Το κορυφαίο ιστορικό γεγονός για την περιοχή ήταν η Μάχη του Κλειδίου στις 29 Ιουνίου 1014 όταν ο Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος με τον στρατηγό του Νικηφόρο Ξιφία πέτυχαν αποφασιστικής σημασίας νίκη εναντίον των Βουλγάρων. Η θέση Κλειδί όπου έγινε η μάχη, βρίσκεται επί του Στρυμόνος αλλά σε βουλγαρικό έδαφος, στο σημερινό χωριό Κλιούτς (=Κλειδί) της Βουλγαρίας στους πρόποδες του όρους Μπέλλες. Δεν έχει σχέση με τον εγκαταλειμμένο οικισμό Κλειδί Σερρών που βρίσκεται εντός των στενών. Πάντως, σήμερα στο ελληνικό Κλειδί, υπάρχει μνημείο προς ανάμνηση της μεγάλης αυτής μάχης.

Αργότερα, το 1255, έχουμε την πρώτη ιστορική αναφορά του στενού με την ονομασία Ρουπελίου δυσχωρίαν στην εξιστόρηση της μάχης που έλαβε χώρα μέσα στα στενά, πάλι μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων. Συγκεκριμένα, οι Βούλγαροι με επικεφαλής τον Δραγωτά (ή Ντράγκαν) είχαν οχυρώσει την κλεισούρα του Ρούπελ που αναφέρεται ως Ρουπελίου δυσχωρία («…τὴν τοῦ Ρουπελίου δυσχωρίαν, καθ' ἣν ὁ ποταμὸς Στρυμὼν ῥεῖ, δυσὶ συγκλειόμενος ὄρεσιν…»), για να εμποδίσουν τα βυζαντινά στρατεύματα του Θεόδωρου Β' Δούκα Λάσκαρη (1254-1258). Η μάχη έληξε με νίκη των βυζαντινών που κύκλωσαν τους Βούλγαρους και τους έτρεψαν σε άτακτη φυγή (Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, Απόσπασμα 58).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στον χώρο σώζονται ερείπια οχυρώσεων σε μικρό ύψος. Ο Σαμσάρης Πέτρος που επισκέφθηκε τον χώρο το 1988 είδε ερείπια δύο πύργων που ενώνονταν με τείχος μεταξύ τους και παραθέτει και φωτογραφία του ενός πύργου. Σήμερα δεν υπάρχει κανένα εμφανές ίχνος αυτών των πύργων. Ο χώρος φαίνεται ότι έχει υποστεί μεγάλη αλλοίωση, και ίσως αυτό να συνέβη κατά την εγκατάσταση πυλώνα ηλεκτροδότησης πολύ κοντά στα ερείπια του κάστρου, αλλά και από πιθανή λιθολόγηση από βοσκούς της περιοχής. (Εκεί κοντά υπάρχει λιθόκτιστη στάνη με ζώα.) Ο Σαμσάρης αναφέρει ότι την εποχή που επισκέφθηκε τον λόφο ένας πύργος είχε μετατραπεί σε αποθήκη από βοσκό της περιοχής.

Σήμερα υπάρχουν λιγοστά ερείπια τείχους. Συγκεκριμένα, σώζεται ένα τείχος («Α’ Τείχος» στην κάτοψη, φωτ.2-5) μήκους 5-6 μέτρων, ύψους 1,70 και πάχους 1,5 και άλλο ένα παράλληλο τείχος («Β' τείχος», φωτ.6,7) λίγα μέτρα δυτικότερα με μήκος 10 μέτρα, πάχος 1,5 και ύψος 1 μέτρο. Και τα δύο αυτά τείχη είναι κάθετα σε ένα βόρειο τείχος (φωτ.8) που σώζεται στο ύψος των θεμελίων. Επίσης, δίπλα από το Α’ τείχος υπάρχει ένας συνεχής λιθοσωρός 15 μέτρων που μάλλον είναι κατάλοιπο τείχους.
Η δόμηση των τειχών αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και πλίνθους σε άτακτη διάταξη.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι 70-80 μέτρα δυτικά από το φρούριο υπάρχει μια σπηλιά (φωτ.9) με κατακόρυφο άνοιγμα, σαν μεγάλη σχισμή στον βράχο, η οποία δεν γνωρίζουμε αν σχετίζεται με το φρούριο. Έξω από τη σπηλιά υπάρχει ένας μεγάλος λιθοσωρός που μάλλον προήλθε από τα τείχη του φρουρίου.

Πηγές