Κοντά στο χωριό Άγιος Θωμάς Ηρακλείου βρίσκονται τα ερείπια ενός από τα μεγαλύτερα κάστρα της Κρητικής ενδοχώρας. Στην κορυφή ενός ψηλού λόφου με πανοραμική θέα στις κοιλάδες του Προφήτη Ηλία και του Βενεράτου βρίσκεται το φρούριο Μέλισσα, κτισμένο τον 11ο ή 12ο αιώνα, κατά την Β’ Βυζαντινή Περίοδο (δηλ. μετά την απελευθέρωση από τους Άραβες).

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται σε στρατηγική θέση καθώς εποπτεύει το Μαλεβίζι, το Τέμενος και τη βόρεια ακτή του Ηρακλείου. Η οδική αρτηρία που οδηγούσε από Χάνδακα προς Μεσαρά περνούσε από εκεί καθιστώντας το οχυρό κομβικό σημείο στα χρόνια του Μεσαίωνα. Επιπλέον, είναι από τα οχυρά της Βυζαντινής περιόδου που έχουν άμεση σχέση με την εποπτεία των γεωργικών καλλιεργειών της περιοχής, όπως και ο κάστελος Μελεσών και ο Κάστελος Καταλαγαρίου.

Ιστορία

Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το κάστρο. Στα ενετικά αρχεία το μέρος αναφέρεται απλά σαν οικισμός. Η παλιότερη μνεία του οικισμού Μέλισσα υπάρχει σε έγγραφο του δουκικού αρχείου του Χάνδακα, του έτους 1360: «Casale Melissa».
Αναφέρεται επίσης ως «Μelissa» τόσο από τον Καστροφύλακα (με 69 κατοίκους το 1583) όσο και και από τον χαρτογράφο Βασιλικάτα το 1630. Στην τουρκική απογραφή του έτους 1671 σημειώνεται «Melissa» με 8 χαράτσια.
Το γεγονός ότι δεν αναφέρεται ως κάστρο στις σχολαστικές καταγραφές των Ενετών σημαίνει ότι στην εποχή τους η οχύρωση ήταν ήδη ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη.

Εξάλλου τα ερείπια των τειχών δεν έχουν ενετικά χαρακτηριστικά.

Η πιο πιθανή εκδοχή είναι ότι η οχύρωση δημιουργήθηκε στην εποχή των Κομνηνών τον 11ο αιώνα σε σημείο που προϋπήρχε κάποιο παλιότερο και μικρότερο Βυζαντινό οχυρό ή βίγλα.

Πρέπει λοιπόν να υπήρξε μέρος του δικτύου των Βυζαντινών κάστρων που αναπτύχθηκε κατά τη Β’ Βυζαντινή περίοδο και ένα από αυτά που δεν αξιοποιήθηκαν από τους Ενετούς.

Αργότερα, η περιοχή στα δυτικά του φρουρίου, εκεί όπου υπάρχει πηγή ακόμη και σήμερα, φιλοξένησε το μικρό οικισμό Μέλισσα από τον οποίο δεν σώζεται σχεδόν τίποτα καθώς εγκαταλείφθηκε περί τον 17ο αιώνα, προφανώς λίγο μετά την άφιξη των Οθωμανών.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η ανατολική μεριά του είναι φυσικά οχυρωμένη από γκρεμό, ενώ η πρόσβαση από τα δυτικά είναι πολύ εύκολη μέσω χωματόδρομου. Το κυρίως κτίριο του φρουρίου είναι μικρό πυργοοικοδόμημα στο κέντρο του περιβόλου.

Οι οχυρώσεις καλύπτουν μία περίπου ορθογώνια έκταση την οποία περιβάλλει ο οχυρωματικός περίβολος πάχους 0,7 μ ο οποίος είναι πιο πλήρης στη δυτική και νότια πλευρά όπου το έδαφος είναι πιο ομαλό. Όλος ο χώρος του φρουρίου είναι διαμορφωμένος σε επίπεδα με μικρή υψομετρική διαφορά μεταξύ τους.

Το κεντρικό οικοδομικό σύμπλεγμα έχει τοίχους πάχους 0,90 μ. και είχε ασυνήθιστες διαστάσεις. Ο νότιος τοίχος του κεντρικού στέκεται σε ύψος πάνω από 8 μέτρα και δίνει την εντύπωση ψηλού ορθογώνιου πυργοειδούς οικοδομήματος.

Στη βορειοδυτική γωνία του οχυρού διακρίνεται βάση τετράγωνου πύργου ο οποίος απλώνεται εσωτερικά του τείχους. Στη βόρεια πλευρά το τείχος κάμπτεται με γωνία περίπου 45° προς τα νότια δίνοντας έτσι μία συνολική μορφή πενταγώνου στον οχυρωματικό περίβολο.

Στον εσωτερικό χώρο του φρουρίου βρίσκουμε μεγάλα παραλληλόγραμμα κτίσματα τα οποία εφάπτονται με το ανατολικό τείχος και ο ρόλος των οποίων δεν είναι γνωστός.

Δίπλα στο κεντρικό κτίριο βρίσκεται το κάτασπρο εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, που είναι ορατή από πολλά χιλιόμετρα λόγω της περίοπτης θέσης της. Στη θέση της σημερινής εκκλησίας πιθανώς λειτούργησε μικρή μονή με το όνομα Κερά Μελισσανή αφιερωμένη στην Παναγία.

Παρόμοιο φρούριο με περίβολο, μικρό πύργο, πατητήρια και ναό αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή βρίσκεται και στο χωριό Καταλαγάρι.

Πηγές