Ελάχιστα υπολείμματα από κάστρο σε τριγωνικό πλάτωμα δασωμένου λόφου με την ονομασία «Παλαιόκαστρο» πάνω από τον Άνω Σταυρό Θεσσαλονίκης.

To κάστρο ανήκει μάλλον στην πρωτοβυζαντινή περίοδο, δηλαδή πρέπει να κατασκευάστηκε πριν από τον 6ο αιώνα και πριν τη βασιλεία του Ιουστινιανού.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το φρούριο βρίσκεται σε στρατηγική θέση. Ελέγχει οπτικά το μεγαλύτερο μέρος του Στρυμονικού κόλπου και το νευραλγικό ανατολικό στόμιο της στενωπού της Ρεντίνας από το οποίο περνούσε η αρχαία Εγνατία οδός. Επίσης έχει οπτική επαφή με γειτονικά κάστρα όπως το Κάστρο-Διατείχισμα στον βράχο Αγίου Γεωργίου πάνω από την Ασπροβάλτα, αλλά και με την Χρυσούπολη στις εκβολές του Στρυμόνα. Επιπλέον βρίσκεται πάνω στη διακλάδωση της Εγνατίας που οδηγούσε στο Άγιο Όρος και στην ορεινή Χαλκιδική.

Όσον αφορά τον σύγχρονο οικισμό: Ο Άνω Σταυρός είναι ο αρχικός οικισμός που ονομαζόταν «Σταυρός» από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Μετά την μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες στην περιοχή του σημερινού Σταυρού και το 1932 ο αρχικός οικισμός ονομάστηκε Άνω Σταυρός και το παραλιακό μέρος Κάτω Σταυρός και στην συνέχεια με τα χρόνια επικράτησε το όνομα σκέτο Σταυρός.

Ιστορία

Το Παλαιόκαστρο Σταυρού δεν έχει ταυτιστεί με κάποιο φρούριο από τις ιστορικές πηγές. Ούτε και η ονομασία Σταυρός συναντάται σε βυζαντινά έγγραφα. Η παλαιότερη αναφορά του Σταυρού απαντά στο πλαίσιο της απογραφής του χωριού «Ρεντίνα» στο οθωμανικό κατάστιχο του έτους 1568, όπου ένα μέρος των κατοίκων του χωριού, όπως μας μεταφέρει ο Ηλίας Κολοβός, καταχωρούνται στην συνοικία istavro (Σταυρός), κοντά στην Ρεντίνα.
Η πρώτη αναφορά για το Παλαιόκαστρο δίδεται στις αρχές του 20ου αιώνα από τον Adolf Struck που χαρακτηρίζει αντιαισθητική την τοποθεσία του (Άνω) Σταυρού μεταξύ δύο χειμάρρων και αναφέρει τα κατάλοιπα ενός μεσαιωνικού κάστρου. Δυστυχώς το μεγαλύτερος μέρος αυτών των καταλοίπων εξαφανίστηκε λόγω της συστηματικής δενδροφύτευσης στο ύψωμα του Παλαιοκάστρου.

Πληροφορίες από νεώτερους ερευνητές: Ο Νικόλαος Μουτσόπουλος αναφέρεται σε οχύρωμα τριγωνικής περίπου κατόψεως με την κορυφή στραμμένη προς τον βορρά κατασκευασμένο με συλλεκτούς τοπικούς ασβεστόλιθους και μεγάλα ρωμαϊκά ή παλαιοχριστιανικά βήσαλα διαστάσεων 0,3×0,3 μέτρα, σε θέση ελέγχου των διαβάσεων προς το εσωτερικό της ορεινής Χαλκιδικής.
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους Μαυροπούλου -Τσιούμη (1984) τα ερείπια του τείχους είναι παλαιοχριστιανικών χρόνων.
Σύμφωνα με τον Ευάγγελο Παπαθανασίου, το Παλαιόκαστρο Σταυρού είναι μία οχύρωση τύπου refugium, δηλαδή καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής, όπως το Κάστρο (διατείχισμα) στον Βράχο Αγίου Γεωργίου πάνω από την Ασπροβάλτα και το τοποθετεί σε μια σειρά Παλαιοκάστρων του 8ου αι. της περιοχής, όπως των Στεφανηνών και ίσως της Νιγρίτας.
Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι στη χρονική περίοδο 6ου-8ου αι. έχουμε επιδρομές και εγκατάσταση Σλαβικών φύλων στον χώρο της Μακεδονίας. Στις πέριξ των Στενών της Ρεντίνας περιοχές αναφέρεται από την 2η δεκαετία του 7ου αι. εγκατάσταση των Ρυγχίνων που αργότερα αναφέρονται ως Βλαχορυγχίνοι. Τέλος, υπάρχει και άποψη αρχαιολόγου που ταυτίζει το Παλαιόκαστρο με το Αρτεμίσιον της εποχής του Ιουστινιανού Α'! (Το οποίο Αρτεμίσιον, ως γνωστόν, ταυτίζεται με το κάστρο της Ρεντίνας).
Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι και στην πλαγιά του λόφου έχουν εντοπιστεί τμήματα τειχών. Εάν αυτά ανήκαν στο ίδιο οχυρωματικό σύνολο, τότε πιθανόν το Παλαιόκαστρο να αποτελούσε ακρόπολη κάστρου. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ότι σε σωστική ανασκαφή εντός του οικισμού του Σταυρού, βρέθηκαν ερείπια ενός παράκτιου βυζαντινού οχυρού με δυνατότητα ελλιμενισμού, που είχε δύο οικοδομικές φάσεις εντός της πρώτης χιλιετίας μ.Χ. Η θεμελίωση του ανάγεται στον 3ο αι. μ.Χ. με ευρήματα που τεκμηριώνουν τη λειτουργία του τουλάχιστον μέχρι τον 12ο αιώνα.
Από όλα τα παραπάνω μπορούμε να υποθέσουμε ότι το Παλαιόκαστρο είναι οχύρωμα παλαιοχριστιανικών χρόνων που πιθανόν χρησιμοποιήθηκε ανά περιόδους μέχρι την αρχή της Υστεροβυζαντινής περιόδου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

To Παλαιόκαστρο είναι χτισμένο σε πλάτωμα κορυφής λόφου με απότομες πλαγιές, στους πρόποδες του όρους Στρατόνικο (Σούγλιανι). Η κορυφή του λόφου είναι σχεδόν επίπεδη και σκεπασμένη από πευκοβελόνες. Τη βόρεια και ανατολική ρίζα του λόφου διασχίζει χείμαρρος.

Το μεγαλύτερο μέρος του φρουρίου έχει καταστραφεί ή κρύβεται από την πυκνή βλάστηση.
Από το φρούριο σώζονται κάποια λείψανα του τείχους. Η περίμετρος υπολογίζεται περίπου στα 150-200 μέτρα με σχεδόν τριγωνική κάτοψη. Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα τείχους βρίσκεται στην ανατολική πλευρά. Συγκεκριμένα σώζεται τμήμα τείχους με μήκος 5-6 μέτρα και ύψος περίπου 1-1,5 μ.
Άλλο ένα μικρό τμήμα της νοτιοδυτικής γωνίας σώζεται σε ύψος 1,5 μ. με πάχος περίπου 1μ.
Η δόμηση του τείχους αποτελείται από μεγάλους λίθους διαφορετικών μεγεθών με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους. Στον χώρο υπάρχουν λιθοσωροί από ερείπια κτισμάτων και κεραμικά.

Πηγές