Η Ωλένη είναι χωριό κοντά στον Πύργο της Ηλείας. Το «κάστρο της Ωλένης» παραπέμπει σε μια σπουδαία μεσαιωνική πόλη που βρισκόταν σε ύψωμα 1 χιλιόμετρο ανατολικά από το σημερινό χωριό, την Ώλενα.

Μόνο λιγοστά ερείπια απομένουν από τη μεσαιωνική πόλη και την οχύρωσή της, από τα οποία το πιο ορατό είναι τα απομεινάρια μιας πύλης.

O ναός που φαίνεται στις φωτογραφίες 4,5 είναι εκκλησάκι του 19ου αιώνα που χτίστηκε πάνω στα ερείπια του βυζαντινού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, της λεγόμενης, σήμερα, «Επισκοπής». Αυτός ο ναός όμως ήταν χαμηλότερα και σε απόσταση περί τα 700 μέτρα από το κάστρο, και ήταν δίπλα στο κοιμητήριο του μεσαιωνικού οικισμού. Στις φωτογραφίες 1, 6 φαίνεται άλλος ναός, του Αγίου Γεωργίου, που είναι κάτω από το κάστρο.

Ιστορία

Η οχύρωση της Ώλενας είναι έργο των Βυζαντινών, πιθανότατα από τον 9ο αιώνα. Διασώζεται η πύλη από έναν πύργο που είναι κατάλοιπο της Φραγκοκρατίας. Η πόλη και το κάστρο βρισκόταν στην επίπεδη κορυφή ενός υψώματος και κάλυπτε μια έκταση 50 στρεμμάτων περίπου.

Με το κάστρο συνδέονται κάποιοι θρύλοι σχετικά με την Ωριά και τη Μονοβύζα αλλά δεν έχουμε άλλες πληροφορίες (στον Καστρολόγο) επ’ αυτού.

Η πόλη υπήρξε σπουδαία και πλούσια επειδή ήταν η έδρα της επισκοπής της Ηλείας. Η γειτνίαση με την Αρχαία Ολυμπία, το προπύργιο της ειδωλολατρίας, έκανε την επισκοπή ιδιαίτερα σημαντική.

Στην αρχή της Φραγκοκρατίας, τον 13ο αιώνα, η Ώλενα ήταν σε πληθυσμό η δεύτερη πόλη στην περιοχή, μετά την Ανδραβίδα. Πάντως δεν φαίνεται να προϋπήρχε από την αρχαιότητα. Η πόλη Ώλενος που βρισκόταν στην Κάτω Αχαΐα δεν έχει καμιά σχέση με αυτή τη μεσαιωνική Ώλενα στην περιοχή του Πύργου.
Στον πρώτο χρόνο της Φραγκοκρατίας, το 1205, με απόφαση των Φράγκων κατακτητών, η έδρα της επισκοπής μεταφέρθηκε στην πρωτεύουσα Ανδραβίδα.

Η Ώλενα πρέπει να περιήλθε στην κυριότητα των Βυζαντινών του Μυστρά πριν από την οριστική κατάλυση του Πριγκιπάτου της Αχαΐας (1430). Το 1460 η περιοχή κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς κατά τη δεύτερη εισβολή του Μωάμεθ Β’ στον Μοριά.

Το 1463, με το ξέσπασμα του Α’ Ενετοτουρκικού πολέμου, η 'Ωλενα ήταν ανάμεσα στα κάστρα της βορειοδυτικής Πελοποννήσου που κατέλαβαν οι Ενετοί.

Στους χωρογραφικούς πίνακες του Hopf, η Ώλενα συμπεριλαμβάνεται στη λίστα με τα κάστρα του 1463 (ως Olena ή Helena) και σε αυτήν του 1467 (Olena). Σε αμφότερες τις περιπτώσεις καταγράφεται ως ενετική κτήση.

Το Βραχύ Χρονικόν του Σφραντζή αναφέρει ότι το 1470 η Ώλενα είναι από τα ενετικά κάστρα που παραδόθηκαν στους Τούρκους. Επί λέξει: «...οἱ περὶ τὴν Βοστίτζαν, οἱ μὲν ἀφέντες αὐτὴν ἔφυγον, οἱ δὲ προσεκύνησαν καὶ παρέδωκαν αὐτῷ ταύτην. Διερχόμενος [ο μπεηλέρμπεης Τουραχάνογλου Ομέρ μπέης] δὲ παρέμπροσθεν, ὁμοίως ἐποίησαν καὶ οἱ ἐν τῷ Βουμέρῳ καὶ τῇ Ὠλαίνᾳ καὶ τῷ Χελιδόνι καὶ οἱ ἐν τῷ Ποντικῷ· ὅπερ ὡς εἶναι εἰς τὸν αἰγιαλόν, ἐχάλασαν μέχρι καὶ θεμηλίων, τὰ δὲ ἄλλα ἔχουσι.»
Παρόλο που ο Σφραντζής αναφέρει ολοσχερή καταστροφή μόνο του Ποντικόκαστρου, σε αυτήν την εκστρατεία μάλλον καταστράφηκαν και τα υπόλοιπα κάστρα (Βοστίτσας, Γούμερου, Ώλενας και Χελιδονίου) γιατί από τότε δεν ξανάγινε λόγος για κάστρα σε αυτά τα μέρη.

Μετά την κατάλυση της Φραγκοκρατίας (που για την Ηλεία διήρκεσε 223 χρόνια) η Ώλενα έγινε ξανά έδρα του ορθόδοξου επισκόπου, αλλά ήδη είχε αρχίσει η παρακμή που συνεχίστηκε και επί Τουρκοκρατίας. Στο τέλος του 17ου αιώνα αναφέρεται από τους Ενετούς ότι η Ώλενα είναι κατεστραμμένη.

Η επισκοπή μεταφέρθηκε αρχικά στη Γαστούνη και αργότερα -ίσως στο τέλος του 18ου αιώνα- στον Πύργο Ηλείας.

Τελευταίος επίσκοπος στην ιστορία της Επισκοπής Ωλένης υπήρξε ο εθνομάρτυς Φιλάρετος (1802-1821) ο οποίος θανατώθηκε το Σεπτέμβριο του 1821 από τους Τούρκους στις φυλακές της Τριπολιτσάς.

Πηγές