Ελάχιστα υπολείμματα από τα μεσαιωνικά τείχη της Βυζαντινής πόλης Νύκλι ή Νίκλι στον αρχαιολογικό χώρο της Τεγέας.

Το Νύκλι υπήρξε κάποτε σπουδαία βυζαντινή και αργότερα φράγκικη καστροπολιτεία, χτισμένη στη θέση της αρχαίας Τεγέας. Στο τέλος του 13ου αιώνα όμως η καστροπολιτεία καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Βυζαντινούς για να μην ξαναπέσει στα χέρια των Φράγκων, και αυτό ήταν το τέλος της ιστορίας της.

Από τη μεσαιωνική οχύρωση σώζονται μερικά σκόρπια τμήματα του τείχους στο πάρκο που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο Τεγέας, δίπλα στο ναό της Παλιάς Επισκοπής, καθώς και μέσα στον αρχαιολογικό χώρο ανάμεσα στα ερείπια αρχαιοελληνικών οικοδομημάτων.

Φαίνεται πως, παρά την καταστροφή του 13ου αιώνα, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα σώζονταν πολύ περισσότερα από αυτά που βλέπουμε σήμερα, όμως το 1932 ένα μεγάλο μέρος του τείχους καταστράφηκε στο πλαίσιο της διαμόρφωσης του χώρου της τότε νεοϊδρυθείσης Οικοκυρικής σχολής...

Το πιο αξιόλογο μνημείο που έχει μείνει από το μεσοβυζαντινό Νύκλι είναι ο ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός και ως «Παλαιά Επισκοπή», χτισμένος τον 11ο, μάλλον, αιώνα πάνω στο κοίλο του αρχαίου θεάτρου, ενώ ενσωματώνει στην τοιχοποιία του και οικοδομικά στοιχεία από παλιότερα κτίσματα και οχυρώσεις. Ο ναός αναστηλώθηκε —υπερβολικά ίσως— την περίοδο 1884-1888 με βάση μελέτη του Τσίλερ.

Το Όνομα του Κάστρου

Η αρχαία ονομασία της πόλης ήταν Τεγέα. Η ονομασία αυτή ήταν σε χρήση μέχρι τον 8ο αιώνα και μετά ξεχάστηκε. Οι μεταγενέστερες μεσαιωνικές πηγές αναφέρονται στην πόλη με τα ονόματα Ενίκλιον, Νύκλι, Νικλί, Αμύκλιον, Αμύκλαι. Και Nicles στα Γαλλικά. Το 1082, όταν επανασυστήθηκε η επισκοπή, ονομάστηκε Επισκοπή Αμυκλών.

Δεν είμαστε βέβαιοι για την ετυμολογία της νέας ονομασίας. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι σχετίζεται με την αρχαία πόλη Αμύκλαι της Λακωνίας. Ίσως κάποιοι κάτοικοι ή κάποιοι άρχοντες του Νυκλίου να είχαν καταγωγή από τη λακωνική πόλη.

Ιστορία

Το Νύκλι κατελάμβανε το βορειοανατολικό τμήμα της αρχαίας Τεγέας, γύρω από την εκκλησία της «Παλαιάς Επισκοπής». Η Τεγέα κατά την κλασσική περίοδο (5ος και 4ος αιώνα π.Χ.) υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Αρκαδίας.

Κατά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, η Αρκαδία υπέστη την καταστροφική επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου το 396 μ.Χ. αλλά η Τεγέα τότε κατόρθωσε να αντισταθεί στους Γότθους με επιτυχία. Η πόλη —ως Τεγέα— συνέχισε να υπάρχει για αρκετό καιρό ακόμα, δεδομένου ότι ο επίσκοπος Τεγέας αναφέρεται μεταξύ των συμμετεχόντων στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας το 451. Ακόμη, η Τεγέα περιλαμβάνεται στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους, έργο του 530 με 535, στο οποίο καταγράφονται όλες οι πόλεις της τότε Βυζαντινής επικράτειας (αι πάσαι επαρχίαι και πόλεις αι υπό τον βασιλέα των Ρωμαίων ).

Από τότε σταματούν οι ιστορικές αναφορές για την Τεγέα. Πιστεύεται ότι με την κάθοδο των Σλάβων τον 6ο και 7ο αιώνα, η πόλη παρήκμασε, ίσως ακόμα και να ερήμωσε, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι το παλιό της όνομα έπαψε να χρησιμοποιείται.

Η πόλη επανεμφανίζεται τον 10 αιώνα, με νέο πλέον όνομα, Ενίκλιον, σε αγιολογικό κείμενο. Σε άλλο επίσης αγιολογικό κείμενο διαβάζουμε: «ο μοναχός Πέτρος πορευθείς εις κάστον Νύκλι, ασθενεία βαρυτάτη περιπεσών...». Άρα την εποχή εκείνη η πόλη είχε ήδη επανιδρυθεί, είχε ήδη μετονομαστεί σε Νύκλι και είχε ήδη κάστρο.

Στη συνέχεια, το Νύκλι εξελίχθηκε σε μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Πελοποννήσου. Το 1082 έγινε έδρα Επισκοπής και την ίδια περίπου περίοδο χτίστηκε και ο μεγαλοπρεπής ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Όταν ήρθαν οι Φράγκοι στον Μοριά το 1205, την εποχή της κουγκέστας, το Νύκλι ήταν ένα από τα 12 βυζαντινά κάστρα που είχαν σαν στόχο να κυριεύσουν προκειμένου να επικρατήσουν στην Πελοπόννησο.

Πάντως οι Φράγκοι έδωσαν προτεραιότητα στην κατάκτηση της δυτικής Πελοποννήσου και το Νύκλι κατελήφθη αργότερα, το 1209. Την πολιορκία του Νυκλίου είχε αναλάβει ο ίδιος ο Γοδεφρείδος Α’ Βιλλεαρδουίνος και το Χρονικόν του Μορέως αφιερώνει αρκετούς στίχους σε αυτό το γεγονός:

Απαύτου ολόρθα εδιάβησαν εκείσε εις το Νίκλι·
εκείνο εις κάμπο εκοίτετον· το ιδεί γαρ τα φουσσάτα,
τα φράγκικα και των Ρωμαίων, όπου ήσαν μετ᾿ εκείνους,
οι άρχοντες γαρ του Αμυκλίου τους πύργους αφιρώσαν
με τον λαόν και άρματα όπου είχασιν μετ᾿ αύτους.
Οι τοίχοι ήσαν υψηλοί, όλοι με το χορήγι
εστάθησαν εις πόλεμον με προθυμίαν μεγάλην

Τελικά οι Νικλιώτες παραδόθηκαν όταν είδαν την προετοιμασία πολιορκητικών μηχανών από τους Φράγκους και όταν προειδοποιήθηκαν ότι θα επακολουθήσει γενική σφαγή αν δεν παραδοθούν (ότι εάν το κάστρο ου δώσουσιν και να παραδοθούσιν, και πιάσουν το από σπαθίου, όλοι είναι αποθαμένοι.).

Αυτή η εξιστόρηση, αν μη τι άλλο, δείχνει ότι το κάστρο αν και καμπίσιο, (δηλαδή αν και δεν ήταν σε φύσει ισχυρή και οχυρή θέση), ήταν ένα δυνατό και καλοφτιαγμένο κάστρο. Εντύπωση προκαλεί το «χορήγι» του Χρονικού, που σημαίνει ότι τα τείχη είχαν εξωτερικό επίχρισμα από ασβεστοκονίαμα (με άλλα λόγια ήταν σοβαντισμένα και ασβεστωμένα!)

Στη μοιρασιά του Μοριά που έγινε μεταξύ των Φράγκων κατακτητών το 1209, το Νύκλι έγινε έδρα βαρωνίας με 6 φέουδα. Ο πρώτος βαρώνος ήταν ο Γουλιέλμος ντε Μορλαί (Guillaume de Morlay). Το λέει και το Χρονικόν:

Απαύτου πάλε έγραφεν άλλος μισίρ Γουλιάμος
να έχη το κάστρον του Νικλίου κι αυτό με έξι φίε.

Η παλαιά επισκοπή μετατράπηκε σε Λατινική επισκοπή αλλά το 1222 καταργήθηκε και συγχωνεύθηκε με την επισκοπή Λακεδαιμονίας. Η Λακεδαιμονία χτισμένη στη θέση της αρχαίας Σπάρτης ήταν μικρότερη πόλη, αλλά ήταν έδρα εκκλησιαστικής βαρωνίας και ο επίσκοπος ήταν βαρώνος.

Ο Γουλιέλμος ντε Μορλαί ήταν άρχοντας στο Νύκλι για πάνω από δύο δεκαετίες. Τον διαδέχτηκε ο γιος του Ούγκο ντε Μορλαί, και αυτόν, μετά το 1280, τον διαδέχθηκε η κόρη του Σασέτ ντε Μορλαί σύζυγος του Androuin de Villiers ή de Villa.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδρυση της βαρωνίας Νυκλίου και η κατανομή των φέουδων φαίνεται ότι έγιναν πριν την πλήρη κατάληψη της Πελοποννήσου και πριν πέσει το κάστρο του Νυκλίου. Το ίδιο ισχύει και για τη βαρωνία της γειτονικής Βελιγοστής.

Το Νύκλι ήταν στο επίκεντρο των γεγονότων στον φραγκοκρατούμενο Μοριά του 13ου αιώνα. Στατιστικά, είναι η πόλη-κάστρο που αναφέρεται περισσότερο από κάθε άλλη στο Χρονικόν του Μορέως. Το Νύκλι, λόγω της κεντρικής γεωγραφικής του θέσης και της ευκολίας πρόσβασης, ήταν σημείο διαφόρων συναθροίσεων των Φράγκων, καθώς και σημείο συγκέντρωσης των στρατευμάτων στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Βυζαντινών.

Στο Νύκλι διαδραματίζεται και ένα από τα χαρακτηριστικά επεισόδια της Φραγκοκρατίας, ο παρλαμάς των Κυράδων (δηλαδή η συνέλευση των κυριών), όταν συγκεντρώθηκαν εκεί το 1262 οι γυναίκες των αιχμαλωτισθέντων αρχόντων για να επικυρώσουν την παραχώρηση τριών κάστρων στους Βυζαντινούς: του Μυστρά, της Μονεμβασιάς και της Μαΐνης ως αντάλλαγμα για την απελευθέρωση του Πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου που μαζί με άλλους ιππότες ήταν αιχμάλωτος στην Πόλη μετά την ήττα στη μάχη της Πελαγονίας το 1259.

Μετά από αυτά, η βαρωνεία Νυκλίου βρέθηκε να συνορεύει με την βυζαντινή περιοχή του Μυστρά σε μια εμπόλεμη περίοδο που ξεκίνησε αμέσως με την επιστροφή του Βιλλεαρδουίνου από την αιχμαλωσία, με συνεχείς εχθροπραξίες μεταξύ Βυζαντινών και Φράγκων.

Το 1296 ήρθε το τέλος του Νυκλίου. Σύμφωνα με την Αραγωνική έκδοση του Χρονικού του Μορέως (Libro de los fechos) ο βυζαντινός στρατηγός Ανδρόνικος Ασάν-Παλαιολόγος (εγγονός του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου και αργότερα Πρωτοστράτωρ Μορέως) σε μια αιφνιδιαστική επίθεση κατέλαβε το Νυκλί.
Ο Ασάν βλέποντας ότι θα ήταν δύσκολο να κρατήσει την πόλη που βρισκόταν σε πεδινή θέση και χρειαζόταν πολύ στρατό, έδωσε εντολή να κατακρημνίσουν και να κατασκάψουν όλη την πόλη. Έτσι το Νύκλι κυριολεκτικά σβήστηκε από τον χάρτη.

Για να διατηρήσει τον έλεγχο στην περιοχή ο Ασάν δημιούργησε δύο καινούργια κάστρα σε δυσπρόσιτα σημεία: τα Κηπιανά (γουλάς Νεστάνης) και το Μουχλί, στα οποία αναγκάστηκε να μετοικήσει ο πληθυσμός του κατεστραμμένου Νυκλίου. Η περιοχή παρέμεινε αμφισβητούμενη για λίγα χρόνια ακόμα, αλλά από το 1302 ήταν απόλυτα υπό Βυζαντινό έλεγχο καθώς ο Ασάνης βαθμιαία κατακτούσε εδάφη και κάστρα προωθώντας τα σύνορα της βυζαντινής επικράτειας προς Βορρά.

Πηγές