Η Μονή Δαφνίου είναι από τα πιο σημαντικά Βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Επιπλέον περιβάλλεται από ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, πράγμα το οποίο δικαιολογεί την παρουσία της στον Καστρολόγο.

Η μονή είναι βεβαίως βυζαντινή αλλά η οχύρωση κατασκευάστηκε μεταγενέστερα επί Φραγκοκρατίας και γι’ αυτό ως φρούριο χαρακτηρίζεται «φράγκικο».

Ιστορία

Η μονή βρίσκεται στη λεωφόρο Αθηνών κοντά στη συμβολή με τη σημερινή Ιερά Οδό και στις παρυφές του άλσους Χαϊδαρίου. Στην αρχαιότητα στο σημείο αυτό βρισκόταν (κατά πάσα πιθανότητα) το αρχαίο ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα επί της Ιεράς Οδού που συνέδεε την Αθήνα με την Ελευσίνα. Η απόσταση από το κέντρο της Αθήνας είναι 11χλμ.

Το ιερό του Απόλλωνα καταστράφηκε από τους Βησιγότθους του Αλάριχου το 395 μ.Χ. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες η μονή ιδρύθηκε στη θέση του αρχαίου ναού τον 6ο αιώνα, αλλά αυτό μάλλον δεν ευσταθεί. Θεωρείται βέβαιο ότι η Μονή Δαφνίου ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα, συγκεκριμένα το 1080, κατόπιν δωρεάς άγνωστου δωρητή. Κάποιοι κίονες ιωνικού ρυθμού από τον αρχαίο ναό χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του μοναστηριού και αργότερα, όταν το μοναστήρι είχε ερημώσει, αφαιρέθηκαν όλοι πλην ενός από το Λόρδο Έλγιν και μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο.

Στα τέλη του 1204 η Αθήνα κατελήφθηκε από τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας και δόθηκε σαν φέουδο στον Βουργουνδό Όθωνα Ντε Λα Ρος (Otto de la Roche). Τότε λεηλατήθηκαν όλες οι εκκλησίες και τα μοναστήρια της Αθήνας και η μονή Δαφνίου δεν απετέλεσε εξαίρεση. Το 1207, ο Ντε Λα Ρος, ως Δούκας των Αθηνών, παραχώρησε το μοναστήρι στους Γάλλους Κιστερκιανούς μοναχούς (τάγμα του Citeaux). Οι Φράγκοι μοναχοί ήταν αυτοί που κατασκεύασαν τον οχυρωματικό περίβολο.
Παρέμειναν κύριοι του μοναστηριού για 2,5 αιώνες, μέχρι το 1458 όταν η Αθήνα κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς και η μονή επιστράφηκε στους Ορθόδοξους.

Οι ληστρικές επιδρομές ανάγκασε τους μοναχούς σιγά-σιγά να το εγκαταλείψουν και έτσι ο Λόρδος Έλγιν το βρήκε ερημωμένο στις αρχές του 19ου αιώνα.

Κατά την Ελληνική Επανάσταση το μοναστήρι χρησιμοποιήθηκε σαν φρούριο και υπέστη πολύ μεγάλες ζημιές όταν το 1821 (ανα)καταλήφθηκε από τους Τούρκους.

Μετά την επανάσταση, η μονή ερημώθηκε τελείως. Ο τελευταίος ηγούμενος, ήταν ο Αγαθάγγελος, από το 1815 έως το 1830 . Κατά την περίοδο 1838-1839 εγκαταστάθηκαν στον χώρο του Δαφνίου Βαυαροί στρατιώτες, για να ελέγχουν to πέρασμα προς την Αθήνα, οι οποίοι μετέτρεψαν τα κελιά των μοναχών στα νότια του καθολικού, σε στάβλους. Από το 1840 το μοναστήρι ερήμωσε ξανά.

Κατά τη διάρκεια της αγγλογαλλικής κατοχής του Πειραιά, εγκαταστάθηκε στη μονή γαλλικό τάγμα, για να προστατευτεί από την επιδημία χολέρας που είχε ξεσπάσει στην πόλη. Από αυτούς έγιναν κάποιες εργασίες καθαρισμού καθώς και αρχαιολογικές ανασκαφές στον χώρο γύρω και στην Ιερά Οδό. Όταν οι Γάλλοι έφυγαν από το Δαφνί, μια μικρή ομάδα από μοναχές εγκαταστάθηκαν εκεί.

Κατά το χρονικό διάστημα 1883-1885 η μονή Δαφνίου μετατράπηκε σε ψυχιατρείο. Τα κελιά των μοναχών επισκευάστηκαν και στην αυλή ανοικοδομήθηκαν διάφορα βοηθητικά κτίσματα που επιβάρυναν σημαντικά το μνημείο. Η υποβάθμιση της μονής έφτασε στο κατακόρυφο κατά το έτος 1887, όταν χρησιμοποιήθηκε ως ποιμνιοστάσιο, γεγονός που προκάλεσε γενική κατακραυγή. Αυτό, σε συνδυασμό με τις φθορές από ισχυρούς σεισμούς τα έτη 1886, 1889 και 1894, ώθησαν τους αρμόδιους στην ανάληψη δράσης για τη διάσωση, τη συντήρηση και την ανάδειξη του Δαφνιού.

To 1990 η μονή Δαφνίου εγγράφηκε στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το μοναστήρι προστατεύεται από οχυρωμένο με πύργους και επάλξεις τετράγωνο περίβολο με δύο πύλες εισόδου, στην ανατολική και τη δυτική πλευρά. Παράλληλα προς τις τέσσερις πλευρές του οχυρού περιβόλου, αλλά σε μικρή απόσταση από αυτές, διατηρούνται τα ερείπια κτισμάτων, ίσως των αρχικών κελιών.

Ο περίβολος είχε οχυρωματικό χαρακτήρα και μορφολογία, η οποία είναι ευδιάκριτη στη βόρεια πλευρά, όπου το τείχος σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Έχει τετραγωνική κάτοψη με μήκος πλευρών 97 μέτρα. Είχε ύψος 8 μέτρα με περίδρομο πλάτους 1,6 μέτρα, δηλαδή εσωτερικό διάδρομο που επέτρεπε την κίνηση κατά μήκος του τείχους, στο ύψος των 6 μέτρων. Ο περίδρομος υποστηριζόταν από τυφλή τοξοστοιχία. Το τείχος επιστεφόταν σε ολόκληρο το μήκος του από επάλξεις, ενώ η πορεία του διακοπτόταν κατά τακτά διαστήματα από πύργους τετράγωνης κάτοψης. Τρεις από αυτούς έχουν σωθεί μέχρι σήμερα και βρίσκονται στη βόρεια πλευρά του περιβόλου.

Στην κατασκευή του τείχους είχαν χρησιμοποιηθεί κροκαλοπαγείς λίθοι κομμένοι σε μεγάλα ορθογώνια κομμάτια μήκους 1,6 μ. και ύψους 0,4-0,6 μ. και συνδεδεμένοι με κονίαμα, ενώ συχνά παρατηρούνται στρώσεις πηλοπλίνθων.

Η κύρια πύλη του μοναστηριού βρισκόταν στο μέσον της δυτικής πλευράς του περιβόλου, απέναντι από την είσοδο του καθολικού. Προστατευόταν από οχυρωματικό πύργο, ο οποίος υψωνόταν από πάνω της και ενισχυόταν και από δύο πλευρικούς προμαχώνες. Έτσι, για να εισέλθει κανείς στην αυλή της μονής έπρεπε να περάσει από το διαβατικό, καμαροσκέπαστο διάδρομο μήκους 6 μ. που ανοιγόταν κάτω από τον πύργο.
Μικρότερη πύλη υπήρχε και στο μέσο της ανατολικής πλευράς του περιβόλου. Αυτή είναι και η είσοδος που χρησιμοποιείται σήμερα για το μοναστήρι.

Ο λόγος ύπαρξης του περιβόλου για τα απομακρυσμένα μοναστήρια ήταν φυσικά η οχύρωσή τους από εισβολείς, ενώ για τα μοναστήρια εντός πόλεων ήταν η προστασία των μοναχών από τους πειρασμούς της κοσμικής ζωής. Η οχύρωση της μονής Δαφνίου, που ήταν χτισμένη σε απόσταση 11χλμ. από την Αθήνα, σε κατάφυτη ημιορεινή περιοχή, αλλά εξαιρετικά πολυσύχναστη από ταξιδιώτες, εμπόρους και μικροπωλητές, στρατιώτες αλλά και ληστές και άρπαγες, φαίνεται πως εξυπηρετούσε και τους δύο παραπάνω σκοπούς.

Πηγές