Ισχυρό Βυζαντινό κάστρο σε κωνικό λόφο δίπλα στον ποταμό Κομψάτο, βόρεια από το χωριό Πολύανθο Ροδόπης.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

To κάστρο είναι σε στρατηγικό σημείο ελέγχοντας το σημείο που ο ποταμός Κομψάτος βγαίνει στην πεδιάδα της Κομοτηνής. Επίσης βρίσκεται πάνω από την παλιά Εγνατία οδό, η οποία στο σημείο αυτό ακολουθούσε πάνω-κάτω τη διαδρομή του σημερινού επαρχιακού δρόμου Ξάνθης-Κομοτηνής. Κάτω από το κάστρο σώζεται πέτρινο τοξωτό γεφύρι (φωτο 20), που είναι κατασκευή του 17ου ή 18ου αιώνα.

Λόγω της θέσης και του ύψους του λόφου, το κάστρο είχε ένα ευρύτατο οπτικό πεδίο που κάλυπτε μεγάλο μέρος της Θρακικής ακτής, από τη Μαρώνεια μέχρι το Πολύστυλον (Άβδηρα). Και εννοείται ότι είχε οπτική επαφή με δύο από τις πιο σημαντικές πόλεις της Βυζαντινής Θράκης: τη Μοσυνόπολη σε απόσταση περίπου 6 χλμ προς τα ανατολικά και την Αναστασιούπολη (Περιθεώριον), 15 χιλιόμετρα προς τα νοτιοδυτικά.

Το κάστρο διέθετε ισχυρή φυσική προστασία καθώς τον λόφο περιρρέει, εκτός από τον Κομψάτο στα δυτικά, και ένα ρέμα στα ανατολικά, ενώ ίδιος ο λόφος έχει πολύ επικλινείς πλαγιές, με απόκρημνα βράχια.

Ιστορία

Το κάστρο έχει χαρακτηριστεί Βυζαντινό, αλλά δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες. Δεν έχει ταυτιστεί με κάποιο κάστρο από ιστορικές πηγές και δεν γνωρίζουμε το μεσαιωνικό του όνομα ούτε την ιστορία του. Τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του και τα ευρήματα στο εσωτερικό δεν βοηθούν ιδιαίτερα σε μια ακριβή χρονολόγηση.

Επειδή πρόκειται για σημαντικό κάστρο, θα πρέπει να αναφέρεται από κάποιες πηγές. Η μόνη ένδειξη που έχουμε είναι από το έργο «Ιστορίαι» του Ιωάννη Καντακουζηνού, όπου υπάρχει η πληροφορία ότι το 1344, κατά τη διάρκεια του δεύτερου Βυζαντινού εμφυλίου του 14ου αιώνα, ο Ματθαίος Καντακουζηνός κατέλαβε για λογαριασμό του πατέρα του Ιωάννη τα Κουμουτζηνά (Κομοτηνή) και του παραδόθηκαν τα κοντινά φρούρια Κρανοβούνιον, Παραδημώ, Ασώματος και Στυλάριον. Δεν γνωρίζουμε αν το κάστρο του Πολύανθου –που απέχει 11 χιλιόμετρα από την Κομοτηνή– είναι ένα από αυτά.
Αν δεν ανήκει σε αυτήν την ομάδα κάστρων, τότε σίγουρα είναι από τα κάστρα που κατέστρεψε το 1206 ο Βούλγαρος τσάρος Ιβάν Α’ (γνωστός και ως Καλογιάν ή Ιωαννίτζης ή Σκυλογιάννης), την εποχή που ισοπέδωσε τη γειτονική Μοσυνόπολη και πολλές άλλες Θρακικές πόλεις.

Πάντως όλα αυτά είναι υποθέσεις καθώς δεν γνωρίζουμε κάτι συγκεκριμένο για την ιστορία του κάστρου.

Το κάστρο έχει κηρυχτεί αρχαιολογικός χώρος από το 1979 με βάση την υπουργική απόφαση
ΥΑ ΥΠΠΕ/Α1/Φ19/17176/696/19-6-1979 - ΦΕΚ 731/Β/30-8-1979, όπου περιγράφεται ως
«Bυζαντινό φρούριο στο ύψωμα επάνω από την ανατολική πλευρά του Kομψάτου ποταμού, 1,5 χλμ περίπου BΔ του χωριού Πολύανθος του N. Pοδόπης».

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο Πολυάνθου προστατεύεται από οχυρωματικό περίβολο που αρχίζει από χαμηλά και εκτείνεται προς την κορυφή. Είναι εντυπωσιακό ότι υπάρχει μια υψομετρική διαφορά περίπου 110 μέτρων από το χαμηλότερο σημείο της οχύρωσης μέχρι τον ακρόπυργο.
Το συνολικό μήκος του τείχους είναι περί τα 550 μέτρα Το τείχος αποτελείται από μεγάλους λίθους και γεμίσματα στα ενδιάμεσα κενά από μικρότερους πέτρες με λευκό συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους.
Το δυτικό και ανατολικό τείχος και γενικά το υψηλότερο βόρειο τμήμα του κάστρου σώζεται σε καλύτερη κατάσταση, ενώ στο νότιο και χαμηλότερο τμήμα το μεγαλύτερο μέρος του τείχους έχει καταπέσει ή έχει σκεπαστεί από την βλάστηση.
Το τείχος έχει πάχος που κυμαίνεται από 1,20 έως 1,60 μέτρα και ύψος που φθάνει μέχρι τα 2 μέτρα διαμορφωμένο πάνω στο κακοτράχαλο και ανηφορικό ανάγλυφο του εδάφους. Σε κάποια σημεία του δυτικού τείχους υπάρχουν κάθετοι ψηλοί βράχοι που ενσωματώνονται στην οχύρωση παρεμβαλλόμενοι στο τείχος.

Στο πάνω μέρος, η οχύρωση εμφανίζει μια ιδιαιτερότητα. Σε ένα σημείο ο περίβολος κλείνει και συνεχίζει προς την κορυφή του κάστρου σε μονό, παχύ τείχος για 50 περίπου μέτρα μέχρι να καταλήξει στον ισχυρό ακρόπυργο (βλ.κάτοψη). Το πάχος του συγκεκριμένου τμήματος του τείχους είναι μεγαλύτερο από το υπόλοιπο τείχος και κυμαίνεται στα 2.50-2.70 μέτρα, με ύψος που φτάνει έως τα 3 μέτρα. Το τείχος αυτό (φωτ.2,3,12) φαίνεται ότι λειτουργούσε ως ασφαλής διάδρομος προς τον ακρόπυργο.

Αυτό το «παχύ τείχος» καταλήγει σε ισχυρό τετράγωνο ακρόπυργο που σήμερα είναι μισογκρεμισμένος (φωτ.1,12,13). Σημειωτέον ότι ο ακρόπυργος είναι μεν το ψηλότερο σημείο του κάστρου αλλά όχι στην κορυφή του λόφου. Οι διαστάσεις του είναι 6✖6 μέτρα. Η είσοδος σε αυτόν γινόταν από την νότια πλευρά μέσω του παχέος τείχους, από μία γκρεμισμένη είσοδο πλάτους 80 εκ. (φωτ.18)
Το μέγιστο εσωτερικό ύψος του πύργου σήμερα φθάνει τα 2,5 μέτρα και συγκεκριμένα στην ανατολική μεριά, στην οποία σώζεται και μια κόγχη που πιθανόν αποτελούσε τοξοθυρίδα (φωτ.17). Η δόμηση του πύργου περιλαμβάνει ένα βυζαντινό χαρακτηριστικό: επιπρόσθετα παρεμβολή πλίνθων. Συγκεκριμένα στην βορειοανατολική του γωνία, στο κάτω μέρος, εσωτερικά και εξωτερικά του πύργου διακρίνεται στην δόμηση παρεμβολή λεπτών τούβλων σε τέσσερις οριζόντιες σειρές (φωτ.16). Άλλη μια όμοια παρεμβολή φαίνεται ότι ξεκινούσε δύο μέτρα ψηλότερα όπου διακρίνονται μόνο τα απομεινάρια της πρώτης οριζόντιας σειράς.
Ο πύργος εδράζεται σε μια περίεργη βάση με βαθμίδες, κάτι σαν διαζώματα (φωτ.14), που σε ύψος φθάνουν μέχρι τα 3 μέτρα προσθέτοντας μεγαλύτερο όγκο και πλάτος στον πύργο.

Μετά τον πύργο δεν υπάρχει άλλο κτίσμα στο Βυζαντινό κάστρο. Υπάρχει μια στενή απόκρημνη και κακοτράχαλη κορυφογραμμή που συνεχίζει πιο ψηλά.

Στη χαμηλή νότια πλευρά του κάστρου, όπου το τείχος σώζεται σε μικρό ύψος και σε ερειπιώδη κατάσταση, υπάρχει μια επιμελημένη κατασκευή ύψους 3 μέτρων, περίπου, με δύο κάθετες προεξοχές. Εδώ πιθανόν ήταν η κύρια πύλη του κάστρου, που σε κάποια μεταγενέστερη εποχή φαίνεται ότι σφραγίστηκε (φωτ.10,11).

Στο επάνω μέρος του ανατολικού τείχους σώζονται τα ερείπια ενός μικρού πύργου σχήματος τραπεζίου με διαστάσεις 2,40✖2,40 μ. (φωτ.9) Ο περίβολος πιθανότατα διέθετε και άλλους τέτοιους πύργους, που σήμερα είτε έχουν γκρεμιστεί είτε καλύπτονται από την πυκνή βλάστηση.

Εσωτερικά αλλά και εξωτερικά του κάστρου παρατηρούνται θεμέλια κτισμάτων, λιθοσωροί και διάσπαρτα κεραμικά τα οποία φαίνεται ότι αποτελούν κατάλοιπα οικισμού.

Τέλος πρέπει να αναφέρουμε ότι 350 μέτρα βόρεια από τον ακρόπυργο του βυζαντινού κάστρου του Πολύανθου, στη συνέχεια της ίδιας κακοτράχαλης κορυφογραμμής, υπάρχουν τα ερείπια ενός αρχαίου φρουρίου ελληνιστικών χρόνων, κάτι που είναι ενδεικτικό της διαχρονικής στρατηγικής σημασίας του σημείου.
Επίσης 200 μέτρα νοτιοανατολικά από το κάστρο, και δίπλα από τον δρόμο, σώζονται τα ερείπια μιας τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας που χρονολογείται μεταξύ παλαιοχριστιανικής και μεσοβυζαντινής περιόδου, γύρω από την οποία διαπιστώθηκε ύπαρξη ελληνιστικής νεκρόπολης και μεσαιωνικών τάφων.

Πηγές