Μια σημαντική βυζαντινή καστροπολιτεία από την οποία διασώζονται ογκώδεις πύργοι και επιβλητικά ερείπια κρυμμένα στην πυκνή βλάστηση.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το Περιθεώριον ήταν χτισμένο στον κάμπο νοτιοανατολικά από το σύγχρονο χωριό Αμαξάδες, στη βόρεια πλευρά της Βιστωνίδας λίμνης και στη νότια απόληξη της στενότερου ανοίγματος ανάμεσα στην οροσειρά της Ροδόπης και τη θάλασσα.

Από τα ρωμαϊκά χρόνια αποτελούσε σταθμό της Εγνατίας οδού με το όνομα Stabulo Diomedis (=Στάβλοι Διομήδους), καθότι, σύμφωνα με την παράδοση, εδώ ήταν το βοσκοτόπι όπου έβοσκαν τα ανθρωποφάγα άλογα του Διομήδη, τα οποία κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει ο Ηρακλής στον όγδοο από τους 12 άθλους του.

Εκτός όμως από σταθμός, η πόλη ήταν και σημαντικό λιμάνι καθώς η Βιστωνίδα δεν ήταν τότε αποκλεισμένη από τη θάλασσα. Μάλιστα, η κύρια πύλη της πόλης ήταν η νότια είσοδος από την πλευρά του λιμανιού.

Σήμερα το Περιθεώριο απέχει περί τα δύο χιλιόμετρα από την όχθη της λίμνης. Η νοτιοδυτική πλευρά του περιρρέεται από τον ποταμό Κόσυνθο που εκβάλλει στη Βιστωνίδα. Είναι πολύ πιθανό κατά το Μεσαίωνα, η λίμνη και τα περί αυτής ύδατα να ήταν μέρος της φυσικής αμυντικής προστασίας της πόλης. Το σημείο, κατά τα άλλα, είναι ευπρόσβλητο καθώς η τοποθεσία είναι εντελώς επίπεδη.

Το 1973, η Αρχαιολογική Υπηρεσία προχώρησε σε περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου. Αποτέλεσμα της περίφραξης ήταν η παρεμπόδιση της βόσκησης και σε συνδυασμό με την έλλειψη περαιτέρω φροντίδας, ο χώρος έχει μετατραπεί σε ζούγκλα (έχει ενδιαφέρον η σύγκριση με παλιές φωτογραφίες [φωτ.19], πριν η οργιαστική βλάστηση καλύψει τα πάντα).

Η πυκνή βλάστηση και η εντελώς επίπεδη τοποθεσία συντελούν ώστε το κάστρο να μην είναι εύκολα ορατό, ακόμα και από μικρή απόσταση, παρά τα εντυπωσιακά του ερείπια. Επιπλέον βρίσκεται σε σημείο που δεν είναι πέρασμα για κάποιο άλλο σημείο ενδιαφέροντος ή έστω για κάποιο χωριό. Βασικά βρίσκεται στο τέλος κάποιων αγροτικών δρόμων που διατρέχουν το κάμπο νότια από τους Αμαξάδες. Έτσι το κάστρο παραμένει άγνωστο και δεν έχει την αναγνωρισιμότητα και την επισκεψιμότητα που θα του άξιζε.

Το Όνομα του Κάστρου

Όπως προαναφέρθηκε, την Ρωμαϊκή εποχή, το μέρος ήταν από τους σταθμούς επί της Εγνατίας με την ονομασία “Stabulo Diomedis”.

Με το όνομα Αναστασιούπολις αναφέρεται για πρώτη φορά από τον ιστορικό Προκόπιο, τον 6ο αιώνα. Το όνομα αυτό πρέπει να της δόθηκε την εποχή του αυτοκράτορα Αναστασίου Α’ (491-518), ο οποίος την οχύρωσε για πρώτη φορά.

Κατά τον 9ο αιώνα χρησιμοποιείται το όνομα Περιθεώριον. Σύμφωνα με το Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης η ταύτιση της Αναστασιούπολης με το Περιθεώριον είναι εσφαλμένη και προέρχεται από λάθος στην εξιστόρηση του Ιωάννη Καντακουζηνού (Ioannis Cantacuzeni imperatoris historiarum libri IV. I-III) που αναφέρει ότι η Αναστασιούπολις μετονομάστηκε σε Περιθεώριον από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο.

Πάντως οι περισσότεροι μελετητές σήμερα ταυτίζουν την Αναστασιούπολη με το Περιθεώριο (συμπεριλαμβανομένης της αρμόδιας εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων). Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει ένα μπέρδεμα με τις επισκοπές, αλλά το Περιθεώριον μάλλον είναι πραγματικά η Αναστασιούπολις. Για δύο λόγους: πρώτον, ο Καντακουζηνός γνώριζε πολύ καλά τόσο τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο (φίλος και επίτροπός του) όσο και το Περιθεώριο (το πολιόρκησε κάνα δυο φορές) για να κάνει λάθος για την ιστορία του. Δεύτερον, το παράλιο τείχος και το υδραγωγείο, που αναφέρεται ότι χτίστηκαν στην Αναστασιούπολη επί Ιουστινιανού, εντοπίζονται στο Περιθώριο και όχι κάπου αλλού στη Θράκη.

Επί Τουρκοκρατίας τα ερείπια ήταν γνωστά με το όνομα «Μπουρού Καλέ». Δηλαδή κάστρο της Μπουρούς. «Μπουρού» ήταν το τουρκικό όνομα της Βιστωνίδας που προέκυψε από το «Πορού» που προήλθε από το Πόροι (=πέρασμα).

Ιστορία

Τον 6ο αι. η πόλη περιγράφεται από τον ιστορικό Προκόπιο και καλείται «Αναστασιούπολις», όνομα που σύμφωνα με τον Καντακουζηνό οφείλεται στον αυτοκράτορα Αναστάσιο Α΄(491-518), ο οποίος την οχύρωσε για πρώτη φορά. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, ο Ιουστινιανός κατασκεύασε παράλιο τείχος (η πόλη είχε ήδη τείχος αλλά όχι στην ακτή), καθώς και μακρό τείχος που ξεκινούσε από τη βορειοδυτική γωνία του περιβόλου και έφθανε στους πρόποδες της Ροδόπης, ελέγχοντας έτσι την κίνηση πάνω στην Εγνατία οδό. Παράλληλα λειτουργούσε ως υδραγωγείο μεταφέροντας νερό στην πόλη.

Η επισκοπή Αναστασιουπόλεως εμφανίζεται ως υποκείμενη στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως από τους μεταϊουστινιάνειους χρόνους έως και τον 9ο αιώνα, οπότε αρχίζουν αναφορές της πόλης ως «Περιθεώριον».

Η ονομασία «Περιθεώριον» εμφανίζεται για πρώτη φορά το 879, στην όγδοη Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, τα πρακτικά της οποίας υπογράφει και ο τότε επίσκοπος Περιθεωρίου Ιάκωβος.

Το Περιθεώριον αναδείχθηκε σε στρατηγικής σημασία κάστρο για τον έλεγχο της περιοχής. Το Peritheorion, Peritheorium είχε προφανώς και εμπορική αξία και γι’ αυτό συμπεριελήφθη στις βυζαντινοβενετικές συμφωνίες των ετών 1082, 1148 και 1187. Κατά τον 11ο αιώνα μαρτυρούνται μέσα στην πόλη και γύρω από αυτήν πλούσια μετόχια της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και της Μονής Πετριτζιωνιτίσσης (σημερινή Μονή Μπατσκόβου στη Βουλγαρία) Στα 1203 η Αναστασιούπολη, όπως και πολλές πόλεις της Θράκης καταστράφηκε από τον ηγεμόνα των Βουλγάρων Ιβάν Α’ Ασέν ή Καλογιάν (τον οποίο οι βυζαντινοί αποκαλούσαν και «Σκυλογιάννη»). Ακολούθησε μία περίοδος παρακμής για την οποία οι πηγές σιωπούν. Το 1341 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος  Γ’ Παλαιολόγος επισκεύασε τα ερειπωμένα της τείχη. Την ίδια εποχή η Αναστασιούπολις προβιβάστηκε και σε μητρόπολη. Στους μετέπειτα αιώνες η πόλη εμφανίζεται αρκετά συχνά στις πηγές και ιδίως σε σχέση με γεγονότα των εμφυλίων πολέμων του 14ου αιώνα. Η πόλη άντεξε δύο πολιορκίες το 1342/43 από τον Ιωάννη Καντακουζηνό, κατά το Βυζαντινό Εμφύλιο.

Αργότερα απειλήθηκε από τον βουλγαρικής καταγωγής, στασιαστή βυζαντινό τοπάρχη Μομιτζίλο ή Μομτσίλο. Στις 7 Ιουλίου 1345 έξω από τα τείχη της πόλης έλαβε χώρα η μάχη μεταξύ του Μομιτζίλου και των συνασπισμένων βυζαντινών και οθωμανικών δυνάμεων του αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού και του Ουμούρ Μπέη από το εμιράτο του Αϊδινίου. Η μάχη είναι γνωστή ως η Μάχη στο Περιθεώριον όπου νίκησαν οι δυνάμεις του συνασπισμού και σκοτώθηκε ο Μομιτζίλος (ο οποίος σήμερα θεωρείται εθνικός ήρωας για Βουλγάρους και Νοτιοσλάβους).

Το Περιθεώριον ήταν από τα τελευταία αστικά κέντρα της Θράκης που υπέκυψαν στους Οθωμανούς, αφού γνώρισε μια περίοδο αυτοδιοίκησης. Ο Σουλτάνος Μουράτ Β΄, λίγο μετά την αρχή της βασιλείας του το 1421, παραχώρησε το Περιθεώριον στον Giovanni Adorno ή Ιωάννη Αδούρνο (Γενοβέζο podesta της Φώκαιας στη Μ.Ασία) εφ’όρου ζωής (ο Adorno τον είχε βοηθήσει εναντίον του διεκδικητή του θρόνου Μουσταφά). Χριστιανοί κάτοικοι διαβιούσαν μέσα στο κάστρο έως και τα τέλη του 17ου αι., ενώ τα ερείπια δύο παλαιών ναών με απομεινάρια από τον άλλοτε λαμπρό διάκοσμό τους εντυπωσίασαν τον περιηγητή Robert De Dreux που επισκέφθηκε την πόλη στα 1668.

Κατά το 17ο αιώνα ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρεται στο Περιθεώριον ονομάζοντάς το «φρούριο Μπουρού». Καταγράφει ότι εντός του φρουρίου, υπήρχαν τότε 50 σπίτια χριστιανών και ότι ήταν χτισμένο στις όχθες της λίμνης. Είχε δύο πύλες: η μία νότια προς τη μεριά της παραλίας κι η άλλη δυτικά, όπου αντικρίζει τον ποταμό Καρασού (Κόσυνθο). Ως συνέχεια του φρουρίου, εκτείνεται προς το βορρά το μονό τείχος του (διατείχισμα). Από κει μέχρι τα βουνά, το μάκρος του είναι περίπου μια ώρα. Κατά μήκος του τείχους δεν μπορεί να περάσει τίποτα, ούτε άνθρωπος ούτε καραβάνι. Μοναδικό πέρασμα η παραλιακή πύλη, απ’ την οποία εισέπρατταν διόδια και τελωνειακά τέλη (Από αυτήν την πληροφορία φαίνεται ότι το διατείχισμα ήταν συνεχές χωρίς πύλες και ο δρόμος περνούσε αναγκαστικά από το κάστρο).

Το Περιθεώριον εγκαταλείφθηκε περί τα τέλη του 18ου αιώνα. Δεν είναι ακριβώς γνωστός ο λόγος της παρακμής της κάποτε σπουδαίας αυτής πόλης, αλλά ίσως έχει να κάνει με τον αποκλεισμό της Βιστωνίδας από τη θάλασσα λόγω προσχώσεων και, έτσι, την αχρήστευση του λιμανιού.

Καμία ανασκαφική συστηματική έρευνα δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα στο χώρο.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο οχυρωματικός περίβολος της πόλης σώζεται σχεδόν ολόκληρος, καλυμμένος από την πλούσια βλάστηση. Έχει σχήμα ακανόνιστο πολυγωνικό (επτάγωνο) και ενισχύεται σε τακτά διαστήματα από τετράπλευρους και κυκλικούς πύργους (στις επτά γωνίες του περιβόλου).

Η περίμετρος του περιβόλου συνολικού μήκους 1300 μέτρων, περικλείει έκταση 125 στρεμμάτων περίπου.

Οι πύργοι σώζονται σχεδόν ακέραιοι, ενώ μεταπύργια τμήματα είναι πεσμένα εξαιτίας της θεμελίωσης των σε προσχωσιγενές έδαφος. Σώζονται εφτά ογκώδεις πύργοι τέσσερις στη βόρεια και νότια πλευρά, δύο στη δυτική και ένας στην ανατολική πλευρά.

Στη νότια πλευρά βρίσκεται η κύρια πύλη που οδηγούσε στο λιμάνι. Ανοίγεται ανάμεσα σε δυο ισχυρούς πύργους που ενώνονται με λιθόκτιστη καμάρα. Εδώ σώζονται εντοιχισμένα μονογράμματα των Παλαιολόγων. Προφανώς είναι από την εποχή της ανακαίνισις της οχύρωσης από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, το 1341. Και σε άλλους πύργους διακρίνονται μονογράμματα των Παλαιολόγων καθώς και το «Ιησούς Χριστός Νικά» (IC-XC-NI-KA).

Το άνοιγμα της νότιας πύλης είναι 3.30 μ. ενώ το πάχος του τείχους στο σημείο αυτό είναι 4 μ. Η βόρεια πύλη είναι στενότερη και λεπτότερη από τη νότια, με άνοιγμα 3 μ ενώ το πάχος των τειχών εδώ είναι 3.40 μ. Στο πάνω μέρος της βόρειας πύλης διακρίνονται οι επάλξεις.

Σε πολλούς πύργους του φρουρίου εκτός από τις πέτρες, κάθε 1.60 μ. υπάρχουν τέσσερις σειρές τούβλων στην τοιχοποιία.

Ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της Αναστασιούπολης ήταν το υδραγωγείο που χτίστηκε επί Ιουστινιανού, και που ξεκινά από τις βουνοπλαγιές της Ροδόπης και κατευθύνεται προς τα νότια, προς το κάστρο. Το μεγάλο τείχος/υδραγωγείο είναι ορατό από το δρόμο σαν μια λωρίδα πρασίνου, που διασχίζει τις γεωργικές καλλιέργειες, αλλά ελάχιστοι συνειδητοποιούν ότι πρόκειται για Βυζαντινή κατασκευή. Σε δυο-τρία σημεία διακόπτεται σήμερα από τους επαρχιακούς δρόμους και από τη σιδηροδρομική γραμμή. Υπάρχουν και σχετικές πινακίδες στην παλιά Ε.Ο.

Αποκαλείται «υδραγωγείο» αλλά στην ουσία ήταν ένα τείχος εγκάρσια στην πεδιάδα της Ροδόπης ανάμεσα στο βουνό και τη θάλασσα. Παρουσιάζεται στον Καστρολόγο σε ξεχωριστή σελίδα ως Διατείχισμα Αναστασιουπόλεως.

Πηγές