Δυσδιάκριτα υπολείμματα φράγκικου κάστρου στο πλάτωμα της κορυφής απότομου κωνικού λόφου 2,5 χλμ δυτικά-νοτιοδυτικά από τη Σικυώνα (που μέχρι το 1920 ονομαζόταν «Βασιλικά» και κατά τον Μεσαίωνα «Βασιλικό» ή «Βασιλικάτα»).

Παρά τη σχετικά μεγάλη έκταση του πλατώματος, το Ξεροκαστέλλι δεν φαίνεται να υπήρξε ποτέ οικισμός. Ήταν μάλλον στρατιωτικό φρούριο και σημείο κατόπτευσης και ίσως περιστασιακά χρησίμευε σαν καταφύγιο.

Ιστορία

Το κάστρο έχει ταυτιστεί με το Ξεροκαστέλλι Βασιλικών που μνημονεύεται ως φέουδο του Νικολό Ατζαγιόλι σε έγγραφα του 1365 (Jean LONGNON et Peter TOPPING, Documents sur le régime des terres dans la principauté de Morée au XIVe siècle, σ. 182,“Nel tereno del Signore a Sorcastella e a la Torre”). Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία, ο Νικολό φέρεται να είχε κτήματα γύρω από το Sorcastella στα δυτικά της Σικυώνας.

Προφανώς το κάστρο χτίστηκε αρκετά πριν από το 1365. Ο Φλωρεντίνος τραπεζίτης Νικόλαος Ατσαγιόλι ή Ατζαγιόλι (Niccolò Acciaiuoli) είχε διατελέσει βάιλος του Πριγκιπάτου της Αχαΐας την περίοδο 1340-1341 και αργότερα σενεσάλος (αυλάρχης-στρατάρχης) του βασιλείου της Νάπολης. Ήταν έμπιστος της Αικατερίνης Β’ των Βαλουά-Κουρτεναί, χήρας του Φιλίππου Α’ του Τάραντα, η οποία ήταν τιτουλάρια Λατίνα αυτοκράτειρα της Κωνσταντινούπολης και η οποία είχε αγοράσει το 1333 τα δικαιώματα του θρόνου της Αχαΐας από τον Ιωάννη της Γραβίνας, χάρη στην οικονομική βοήθεια του Ατζαγιόλι.
Ο Νικολό Ατζαγιόλι ήρθε στην Πελοπόννησο το 1338 μαζί με την Αικατερίνη και, όπως προαναφέρθηκε, την περίοδο 1440-1441 ήταν βάιλος του Πριγκιπάτου. Όταν επέστρεψε στη Νάπολη, το 1441, λογάριασε ότι είχε ξοδέψει 40.000 χρυσά στον Μοριά για επενδύσεις σε γη, για ενίσχυση των οχυρώσεων και για διάφορα άλλα έργα στο Πριγκιπάτο.
Πολύ αργότερα, το 1358, ο πρίγκιπας Ροβέρτος του Τάραντα (γιος της Αικατερίνης Βαλουά) δώρισε την Καστελλανία της Κορίνθου στον Νικόλαο Ατζαγιόλι ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας και στο Βασίλειο της Νάπολης (αλλά και επειδή η περιοχή χρειαζόταν μια ισχυρή ηγεσία για να την προστατεύσει από εξωτερικές απειλές, κυρίως από Τούρκους κουρσάρους). Η καστελλανία περιελάμβανε 8 κάστρα μαζί με τον Ακροκόρινθο και εξελίχθηκε σε ένα ακόμα ημιανεξάρτητο φράγκικο κρατίδιο στην Ελλάδα.

Ο Νικολό Ατζαγιόλι πέθανε το 1365 χωρίς να ξανάρθει στην Ελλάδα μετά το 1341. Την περιουσία του στον Μοριά (που τη διαχειριζόταν δια αντιπροσώπου) την κληρονόμησε ο γιος του Άντζελο, που δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ ούτε ήρθε στην Ελλάδα. Από το 1371 η Καστελλανία Κορίνθου πέρασε στον δαιμόνιο ανιψιό του Νικολό, τον Νέριο Ατζαγιόλι, ο οποίος πρόκοψε και περί το 1385 έγινε Δούκας Αθηνών και ο ισχυρότερος Φράγκος ηγεμόνας στην Ελλάδα.

Με δεδομένο αυτό το ιστορικό πλαίσιο, η πιο πιθανή χρονολογία κατασκευής του Ξεροκαστελλίου είναι η περίοδος περί το 1340 όταν ο Ατζαγιόλι ξόδευε αφειδώς λεφτά, αγόραζε φέουδα και έχτιζε ή επιδιόρθωνε κάστρα. Μπορεί τότε να μην του είχε απονεμηθεί ακόμα επισήμως η Καστελανία Κορίνθου, αλλά ουσιαστικά ήταν ο αφέντης της περιοχής πολύ πριν την πάρει «στα χαρτιά» το 1358.

Δεν είναι γνωστή η μοίρα του κάστρου στη συνέχεια. Είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή πέρασε στη δικαιοδοσία των Βυζαντινών του Δεσποτάτου του Μυστρά και αυτό συνέβη μάλλον το 1396 όταν ο Δεσπότης Θεόδωρος Α’ Παλαιολόγος απέσπασε τον Ακροκόρινθο και την περιοχή από τον μπατζανάκη του Κάρολο Τόκκο (είχαν παντρευτεί αμφότεροι κόρες του Νέριο).

Η ύπαρξη του κάστρου πρέπει να έλαβε τέλος μετά τις αιματηρές και καταστρεπτικές επιδρομές των Οθωμανών στη Βόρεια Πελοπόννησο στα μέσα του 15ου αιώνα: είτε του 1446 υπό τον σουλτάνο Μουράτ Β’ είτε του 1458 υπό τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’.

Υπάρχει μια άποψη ότι το Ξεροκαστέλλι Βασιλικών ταυτίζεται με ένα άλλο Ξεροκαστέλλι που αναφέρεται ως Sorcastelli και ως ιδιοκτησία του «Σενεσάλου» στον κατάλογο με τα φέουδα του 1377. Το ίδιο φρούριο το συναντούμε και στον κατάλογο του 1450 (Sero castrelle), του 1457 (Sero Castelia) και του 1469 (Sero castellia). Όμως το Ξεροκαστέλλι αυτών των καταλόγων έχει ταυτιστεί, σχεδόν με βεβαιότητα, με το κάστρο στην Καζάρμα Αργολίδας, το οποίο ήταν επίσης ένα από τα κάστρα της Καστελανίας Κορίνθου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

To επίμηκες πλάτωμα της κορυφής έχει έκταση 5 στρεμμάτων περίπου. Περιβάλλεται από τείχος στο χείλος του γκρεμού με περίμετρο περί τα 300 μέτρα.

Από το τείχος δεν έχουμε καλή εικόνα καθώς σώζονται ελάχιστα. Φαίνεται πως εξαιτίας της φυσικής προστασίας που εξασφάλιζαν οι απότομες πλαγιές, δεν υπήρχε κανονικό τείχος σε όλες τις πλευρές, ενώ σε κάποια σημεία όπου διακρίνεται ίχνος του δίνει την εντύπωση τοίχου αντιστήριξης λόγω της σαθρότητας του εδάφους.

Στη βόρεια πλευρά, που ήταν και η πιο ευάλωτη, σώζονται τα κατάλοιπα τετράγωνου πύργου 5✖5μ. σε επίπεδο θεμελίων (φωτο 3,4).

Σύμφωνα με τον ερευνητή Πέππα (1990):
«Το τείχος είναι δομημένο με σπαστή πέτρα συνήθων διαστάσεων εκ χαλικομιγούς πετρώματος πιθανώς και με χρήσιν χωματοκονιάματος επειδή έτσι είναι η τωρινή μορφή του. Το πάχος του τείχους 1,2μ. εμετρήθη εις το ΒΑ άκρον, το ύψος του τείχους περί το 1μ. δεν αναφαίνεται άνω του εδάφους του οροπεδίου και δύναται να θεωρηθεί ως τοίχος αντιστηρίξεως του γαιώδους οροπεδίου, πιθανόν τείχος να υπήρχε και υπέρ το έδαφος (παρ’ όλον του ότι ο περιμετρικός κρημνός το καθιστά άχρηστο) αλλά λειτουργικές ανάγκες του φρουρίου (άμυνα) το επέβαλον, οπότε τούτο μπορεί να ήτο ωμοπλινθοδομή [από πλίνθους λάσπης - κερπίτισα]. Η βορεία κλιτύς ως ομαλωτέρα επέβαλε τείχος πλάτους 2,50 μέτρα εκ ξηρολιθοδομής μικρών λίθων ενισχυμένης με πύργον 5✖5 που φαίνεται ήτο και πύργος κατοπτεύσεως (Donjon), υπάρχουν θεμέλια κτιρίων 4✖14, 4✖5, 5✖4 που προφανώς ανήκον εις την φρουράν. Πλήθος θραυσμάτων εξ οπτής γης [φωτο 11,14,15,16] ανήκει εις μεγάλους πίθους προοριζομένους δια την ύδρευσιν της φρουράς όλως απαραιτήτων εις την τελείως άνυδρον περιοχήν του φρουρίου εξ ού και Ξεροκαστέλλι. Δύο σωροί μικρών λίθος μεγέθους ώστε δια χειρός να εκσφενδονίζεται κατά των πολιορκιτών είναι ένα ζωντανό σημάδι μάλλον προσφάτου αμύνης, πιθανόν την εποχήν των βαρβαρικών τουρκικών επιδρομών ίσως του 1458.»

Πηγές