Κάστρο του 16ου αιώνα στο νοτιότερο σημείο της Προσηλιακής Μάνης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, κτισμένο σε ύψωμα πάνω από ένα καλά προστατευμένο φυσικό λιμάνι.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Φαίνεται ότι ο βασικός λόγος δημιουργίας του κάστρου ήταν η εμμονή του σουλτάνου Σελίμ για την κατάκτηση της Κύπρου που την κατείχαν οι Ενετοί. Οι Οθωμανοί είχαν απόλυτη ανάγκη μιας ναυτικής βάσης, κάπου στο θαλάσσιο δρόμο Βενετίας - Ανατολικής Μεσογείου, για να μπορούν να εμποδίζουν τις βενετικές γαλέρες που θα επιχειρούσαν να ανεφοδιάσουν την Κύπρο. (Όλα αυτά στα πλαίσια του Δ’ Ενετοτουρκικού πόλεμου, 1570-1573.)

Το κάστρο ήταν ιδανικό για αυτό το σκοπό όντας σε ένα εξαιρετικό φυσικό λιμάνι στο νοτιότερο σημείο της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα Πόρτο Κάγιο ή Πορτοκάγιο προέρχεται από την ονομασία που είχαν δώσει στον όρμο οι Ενετοί: Porto delle Quaglia που σημαίνει «Λιμάνι των Ορτυκιών». Και αυτό γιατί η περιοχή είναι μεγάλο πέρασμα ορτυκιών το φθινόπωρο. Παλιοί περιηγητές είχαν εντυπωσιαστεί από το πλήθος των ορτυκιών και από τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Μάνης για να τα πιάνουν (με δίχτυα) και να τα παστώνουν.

Η περιοχή αναφέρεται από την εποχή του Ομήρου με την ονομασία Ψαμαθεύς. Από οθωμανικά έγγραφα προκύπτει ότι τον 16ο αιώνα το κάστρο λεγόταν «Κάστρο της Μάνης».

Η ονομασία αυτή έχει οδηγήσει σε εικασίες ότι εδώ ίσως να ήταν το ιστορικό φράγκικο κάστρο της Μεγάλης Μαΐνης ή Grande Magne. Η Μεγάλη Μαΐνη κτίστηκε το 1248 από τον Βιλεαρδουίνο σε άγνωστη σήμερα τοποθεσία κάπου στη δυτική πλευρά της Μάνης, σε βράχο που δέσποζε πάνω από ένα μεγάλο φυσικό λιμάνι (όλα αυτά σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως). Η ονομασία Μαΐνη προϋπήρχε σαν επισκοπή και σαν κάστρο, αλλά φαίνεται ότι το φράγκικο κάστρο ήταν εκείνο που έδωσε το όνομα «Μάνη» σε ολόκληρη την περιοχή και γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη ιστορική σημασία.

Το Πόρτο Κάγιο όμως μάλλον δεν ήταν η Μεγάλη Μαΐνη. Αφενός επειδή βρίσκεται στην ανατολική Μάνη και αφετέρου επειδή δεν υπάρχει κανένα απομεινάρι από παρουσία Φράγκων εκεί γύρω. Σημειωτέον ότι άλλα κάστρα που είναι υποψήφια για να είναι η Μεγάλη Μαΐνη είναι το κάστρο στο Τηγάνι, η Κελεφά και το Κάστρο της Ωριάς ή της Οχιάς σε βράχο πάνω από το Κάβο Γκρόσσο. Κανένα όμως από αυτά δεν ικανοποιεί όλα τα κριτήρια ώστε να μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα πού ήταν το αρχέτυπο Κάστρο της Μάνης.

Ιστορία

Η κατασκευή του κάστρου από τους Τούρκους ολοκληρώθηκε το 1570 ή λίγο πριν. Σκοπός του ήταν ο έλεγχος της Μάνης και η προστασία του λιμανιού που, όπως αναφέρθηκε, προοριζόταν για ορμητήριο του οθωμανικού στόλου εναντίον των Ενετών. Το κάστρο ήταν βαθιά σε εχθρική περιοχή και οι Τούρκοι έδωσαν μεγάλη προσοχή στο σχεδιασμό και στην κατασκευή του, κάτι που σήμερα δεν του φαίνεται.

Το κάστρο θα μπορούσε να εξελιχθεί σε πολύ σοβαρή απειλή και γι’ αυτό οι Ενετοί αντέδρασαν γρήγορα. Τον Ιούνιο του 1570, έστειλαν 24 γαλέρες από τα Χανιά υπό τον ναύαρχο Querini (Κουερίνι) ο οποίος με τη βοήθεια των Μανιατών κυρίευσε το κάστρο. Οι Ενετοί δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να κρατήσουν το κάστρο και, όπως ήταν φυσικό, φεύγοντας το κατέστρεψαν.

Το κάστρο πρέπει να επισκευάστηκε γρήγορα καθώς σε επιστολή του πασά του Μοριά του 1574 αναφέρεται ότι είναι ενεργό.

To 1670 το κάστρο επιδιορθώθηκε ξανά από τους Τούρκους. Το 1770, στα Ορλωφικά, οι Τούρκοι εκδιώχθηκαν για να επιστρέψουν το 1792, όταν στο Πόρτο Κάγιο διαδραματίστηκε το τελευταίο επεισόδιο της ηρωικής δράσης του Λάμπρου Κατσώνη.

Το 1941 το Πόρτο Κάγιο ήταν το βασικό σημείο από όπου οι συμμαχικές δυνάμεις κατά την υποχώρησή τους εγκατέλειπαν την ηπειρωτική Ελλάδα προς Κρήτη και Αίγυπτο.

Στο τέλος του 18ου αιώνα, το φρούριο χρησιμοποιήθηκε από τον Λάμπρο Κατσώνη. Μετά το «άδειασμά» του από την τσαρίνα Μεγάλη Αικατερίνη το 1792, ο Κατσώνης κατέφυγε με τα καράβια του στο Πόρτο Κάγιο. Είχε μαζί του και τον ονομαστό κλέφτη Ανδρούτσο, τον πατέρα του Οδυσσέα, με τα 500 παλικάρια του. Εκεί επισκεύασε το μικρό φρούριο και οχυρώθηκε.

Όλοι οι καπετάνιοι της Μάνης και οι κλέφτες του Μοριά του συμπαραστάθηκαν. Εδώ στο οχυρό του Πόρτο Κάγιου καταστρώθηκε ολόκληρο σχέδιο πολέμου εναντίον των Τούρκων κι εδώ ο Λάμπρος Κατσώνης -λέγεται ότι- ανακηρύχτηκε «Βασιλεύς της Σπάρτης».

Με ορμητήριο το Πόρτο Κάγιο, ο Κατσώνης δεν άργησε να γίνει με τις περίφημες καταδρομές του ο πιο ονομαστός κουρσάρος στη Μεσόγειο. Μόνο τα βενετσιάνικα καράβια σεβόταν. Καμιά άλλη σημαία δεν αναγνώριζε. Για τη Τουρκία φυσικά ήταν ένας εκτός νόμου επικίνδυνος πειρατής. Αλλά ήταν απειλή και για τα εμπορικά συμφέροντα των Γάλλων. Το αποτέλεσμα ήταν μια πρόσκαιρη σύμπραξη Γάλλων και Τούρκων για την αντιμετώπιση του Κατσώνη.

Στις 28.6.1792 ένας Γαλλοτουρκικός στόλος με 30 τουρκικά και 2 γαλλικά πλοία, έφτασε στο Πορτοκάγιο. Δύο ήμερες αργότερα, έγινε απόβαση των Τουρκογάλλων αλλά αποκρούσθηκαν από τους Έλληνες με μεγάλες απώλειες. Από 4.000, μόνο κάπου 100 σώθηκαν με τρεις βάρκες.

Οι Τούρκοι τότε αποφάσισαν να στείλουν ένα μεγάλο ασκέρι από το Μυστρά. Συγχρόνως ο Καπουδάν πασάς (ο Τούρκος αρχιναύαρχος) κατέπλευσε στο Μαραθονήσι του Γυθείου και απαίτησε από το Μπέη της Μάνης, τον Τζανέτο Γρηγοράκη ή Τζανέτμπεη να επιτεθεί κατά του Κατσώνη από τη στεριά.

Ο Τζανέτμπεης προσποιήθηκε ότι συμμορφώνεται, αλλά συγχρόνως ειδοποίησε τον Κατσώνη με ένα έμπιστό του παπά. Ο Λάμπρος Κατσώνης απάντησε με ευχαριστήριο γράμμα διαβεβαιώνοντας πως αποδέχεται τη συμβουλή του και ότι θα φύγει από τη Μάνη, ενώ τον παρακαλούσε να βοηθήσει με τα αναγκαία μέσα τους αξιωματικούς και τους άνδρες του. Στη σύσκεψη που έγινε στο επιτελείο των πολιορκημένων, όλοι συμφώνησαν πως η επέμβαση της Γαλλίας επέβαλλε τη διακοπή κάθε παραπέρα αντίστασης για την αποφυγή άσκοπης αιματοχυσίας.

Το ίδιο βράδυ ο Λάμπρος Κατσώνης έχοντας μαζί του τον αξιωματικό Κ.Ζέρβα και έντεκα ναύτες κατάφερε μέσα στο πυκνό σκοτάδι να περάσει ανάμεσα από τον εχθρικό στόλο και να φθάσει στα Κύθηρα κι από εκεί στην Ιθάκη. Οι άντρες του σκόρπισαν στη Μάνη και κρύφτηκαν στα σπίτια των Μανιατών που τους βοήθησαν να ξεφύγουν.

Έτσι, όταν έφτασαν το ασκέρι του Τζανέτμπεη στο λιμάνι του Πόρτο Κάγιο βρήκαν μόνο τα πλοία της αρμάδας του Λάμπρου Κατσώνη, τα οποία απογύμνωσαν από τα εξαρτήματά τους και τον οπλισμό. Η εκστρατεία εναντίον του Κατσώνη είχε στοιχίσει στους Τούρκους 6.000 στρατιώτες με μόνο λάφυρο τα άδεια πλοία.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το φρούριο βρίσκεται σε μια ομαλή κλιτύ ανάμεσα σε δύο χαράδρες, σε μέσο υψόμετρο περί τα 80 μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Η κάτοψή του είναι περίπου ορθογώνιο 100X50 μέτρα, η περίμετρος του περί τα 325 μέτρα και το εμβαδόν του κάτι περισσότερο από 5 στρέμματα.

Το τείχος του κάστρου είναι μια πολύ επιμελημένη κατασκευή πάχους 2,7-2,8 μέτρων, μέσου ύψους περί τα 7 μέτρα, με βαθμιδωτό περίπατο διάδρομο και στηθαίο παραπέτο πάχους 60-80 εκατ. και εκτιμώμενου ύψους περί το 1,5 μέτρο. Όλος ο κεντρικός χώρος είναι άδειος και τα μικρά οικήματα του κάστρου είναι χτισμένα περιμετρικά στον περίβολο.

Είχε αρχικά πέντε πύργους, από τους οποίους τέσσαρις ήταν ορθογώνιοι και ένας κυκλικός, όλοι σήμερα κατεστραμμένοι. Η πύλη βρισκόταν στην ανατολική πλευρά και προφυλασσόταν από παρακείμενο πύργο.

Από τις αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες του κτίσματος μπορούμε να σημειώσουμε το "τετραγωνισμένο" σχεδιάγραμμα και την ανυπαρξία ακρόπυργου, τα "σπασμένα" τόξα πάνω από τα ανοίγματα και την κεραμοδιακόσμηση των ανωφλίων.

Η τειχοδομία είναι από μικρούς κυρίως ακατέργαστους λίθους με αφθονία ασβεστοκονίας. Στο συνδετικό κονίαμα η φαίνονται μικρά θαλασσινά βότσαλα. Στις γωνιές και στους πύργους υπάρχουν καλά λαξευμένα αγκωνάρια. Πλίνθοι ανευρίσκονται πολύ σπάνια και μόνο για διακόσμηση στις πύλες και τις θυρίδες. Στις δύο πλευρές του το τείχος είναι επιμελημένα επαλειμμένο με σκληρό ασβεστοκονίαμα η αντοχή και η σκληρότητα του οποίου προκαλεί εντύπωση.

Εδώ βρίσκεται και ο αξιόλογος ιερός ναός της Αγίας Τριάδας.

Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο

Απόσπασμα για το Πόρτο Κάγιο από το ιστορικό έργο του Κωνσταντίνου Ν. Σάθα «Τουρκοκρατούμενη Ελλάς», Αθήνα 1869, σελ. 156:

«...Όθεν συνεννοηθείς (ο Κουερίνι) μετά των Μανιατών, την 29 Ιουνίου (1570) περί τα χαράγματα απεβίβασεν αιφνιδίως τους τοφεκιστάς, οίτινες κατέλαβον τον εγγύς τω φρουρίω λόφον. Ούτω δη ό εχθρός ανελπίστως προσβληθείς δια ξηράς και θαλάσσης μετά πεισματώδη αντίστασιν απεσύρθη εις τίνα πύργον. Οι δε υπό τον Κουερίνην εισελθόντες εις το φρούριον εγένοντο κύριοι είκοσι τεσσάρων πυροβόλων, δι ων ήρχισαν την καταδάφισιν του πύργου, υποχρεωθέντων ούτω των πολεμίων να παραδοθώσιν. Μετά τούτο ό Κουερίνης θεωρήσας επικίνδυνον το εν Μάνη φρούριον, διότι σκοπός της ανεγέρσεως αυτού ήτο ή προφύλαξης τουρκικών γαλερών προορισμένων να παρακωλύσωσι τας εξ Ενετίας πεμπομένας εις Κύπρον προμηθείας, ανετίναξεν αυτό εις τον αέρα δι' υπονόμων»

Πηγές