Το κάστρο της Λέρου που ονομάζεται και Κάστρο της Παναγιάς η Κάστρο του Παντελιού είναι βυζαντινό και κτίστηκε τον 11ο ή ίσως τον 10 αιώνα. Δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Πίτυος ή Απιτύκι ή (συνηθέστερα) Πιτύκι στη βορειοανατολική πλευρά της Λέρου σε απότομο βραχώδες ύψωμα, σε υψόμετρο 154 μέτρων.

Δεν είναι μικρό –καλύπτει μια έκταση σχεδόν 10 στρέμματα– αν και είναι μάλλον μικρότερο από τα κύρια κάστρα στα άλλα νησιά των Δωδεκανήσων. Θεωρείται εντούτοις, «οχυρότατον και απόρθητον».

Ιστορία

Το κάστρο του Παντελίου συνδέθηκε από το 1087, σύμφωνα με χρυσόβουλλο διάταγμα του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄Κομνηνού που σώζεται στη Μονή Πάτμου, με τον ιδρυτή της Μονής Αγίου Θεολόγου Πάτμου, όσιο Χριστόδουλο. Φαίνεται πως το κάστρο προϋπήρχε, αλλά ο Χριστόδουλος το παρέλαβε σε κακή κατάσταση. Περιελάμβανε τότε το περιτείχισμα, εκκλησία με κελλιά και λιγοστά κτίσματα σε ερειπιώδη κατάσταση.

Κατά το 13ο αιώνα, το νησί καταλήφθηκε από τους Γενουάτες (ή Γενοβέζους) και ύστερα από τους Ενετούς. Στα τέλη του 13ου αιώνα παραχωρήθηκε ως φέουδο από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο στους Γενοβέζους αδερφούς Moreco και στον θείο τους Vignolo de Vignoli . Οι εν λόγω Γενοβέζοι (οι οποίοι ήταν βασικά πειρατές) δεν αποδείχτηκαν καλή επιλογή, γιατί άρχισαν να συμπεριφέρονται σαν ιδιοκτήτες του νησιού αγνοώντας τη Βυζαντινή διοίκηση και χρησιμοποιώντας το νησί για πειρατικές επιδρομές, ενώ το 1306 ο Vignoli ήταν αυτός που έριξε την ιδέα στους ιππότες του Αγίου Ιωάννη να εγκατασταθούν στα Δωδεκάνησα. Στις 27 Μαΐου 1306 ο Vignoli υπέγραψε συμφωνία στην Κύπρο με τους ιππότες για μια από κοινού επίθεση για την κατάληψη των Δωδεκανήσων. Με βάση αυτή τη συμφωνία ο Vignoli θα έπαιρνε το ένα τρίτο της λείας και θα παραχωρούσε τα νησιά Κως και Λέρος, ενώ θα διατηρούσε τα δικαιώματα για είσπραξη φόρων και το φέουδό του στη Λάρδο της Ρόδου.

Αν και οι αρχικές προσπάθειες για κατάληψη των νησιών δεν ήταν επιτυχημένη, οι Ιωαννίτες ιππότες τελικά επικράτησαν στα Δωδεκάνησα. H Λέρος παραχωρήθηκε επισήμως στους Ιππότες το 1314 και από τότε απετέλεσε το βορειότερο σημείο της επικράτειάς τους. Το 1319 οι κάτοικοι επαναστάτησαν ζητώντας την επιστροφή του νησιού στο Βυζάντιο και σκότωσαν μάλιστα ιππότες της φρουράς του νησιού, αλλά η στάση κατεστάλη.
Ανεξάρτητα από αυτό, οι Ιππότες οχύρωσαν τη Λέρο. Μαρτυρία της ιπποτικής κατοχής του νησιού είναι τα τέσσερα οικόσημα σε διάφορες θέσεις των οχυρώσεων, τα οποία δείχνουν το διαχρονικό ενδιαφέρον των ιπποτών για συμπληρώσεις και επισκευές.

Από το 1386 έως το 1415 η Λέρος μαζί με την Κάλυμνο και την Κω είχαν παραχωρηθεί από τους ιππότες στον Γερμανό (και μέλος της αδελφότητας) Hesso Schlegelholtz έναντι ετήσιου μισθώματος 100 χρυσών νομισμάτων (φιορινιών).

Το 1436 και αφού μεσολάβησαν κάποιοι άλλοι φεουδάρχες, άρχοντας στο νησί έγινε ένα άλλο μέλος της αδερφότητας ο Ενετός fra Fantino Querini (Κουιρίνι ή Κυερίνης) της Stampalia (Αστυπάλαια) ο οποίος στο διάστημα 1436-1453 ήταν κυβερνήτης σε Λέρο, Κάλυμνο και Νίσυρο. Οι Querini είχαν μεγάλη δύναμη στο Αιγαίο εκείνη την περίοδο έχοντας στην κατοχή τους και Αστυπάλαια, Αμοργό, Σαντορίνη κ.ά.
Ο Querini έκανε σημαντικές ενισχύσεις των τειχών στο κάστρο της Λέρου, λόγω της αυξανόμενης Τουρκικής επιθετικότητας (και) στη θάλασσα.

Η Λέρος λεηλατήθηκε από τους Τούρκους το 1455 και το 1457 και τότε ερημώθηκε σχεδόν τελείως. Το 1460 οι Τούρκοι επιτέθηκαν ξανά, αλλά αυτή τη φορά οι επίθεση αποκρούσθηκε. Νέες εισβολές αναφέρονται το 1477 και το 1502.

Το 1492 κυβερνήτης στη Λέσβο έγινε ο fra Filippo, ενώ λίγο αργότερα, το 1495, το τάγμα αποφάσισε να αναλάβει κεντρικά τη διοίκηση του νησιού, επειδή, όπως φαίνεται, μπροστά στον Οθωμανικό κίνδυνο, η υπεράσπιση του νησιού από τοπάρχες δεν ήταν πλέον δυνατή. Έτσι από το 1495, το κάστρο υπαγόταν απευθείας στον Μεγάλο Μάγιστρο Pierre d’Aubusson.

H ναυαρχίδα του Κεμάλ, Göke, το μεγαλύτερο πλοίο της εποχής (1495) που μετέφερε 700 άντρες

Το 1505, ο Οθωμανός ναύαρχος Κεμάλ Ρέις (πατέρας του Πίρι Ρέις) με έναν στόλο αποτελούμενο από 8 μεγάλες γαλέρες και άλλα πλοία, πολιόρκησε το κάστρο, αλλά δεν κατόρθωσε να το καταλάβει. Το εγχείρημα επαναλήφθηκε το 1508 με περισσότερα πλοία, με το ίδιο ανεπιτυχές αποτέλεσμα. Ο θρύλος λέει πως τότε το νησί σώθηκε από τον ένα και μοναδικό επιζώντα ιππότη, τον Paolo Simeoni, που ήταν μόλις 18 ετών. Ο νεαρός έντυσε γυναίκες και παιδιά με τις πανοπλίες των νεκρών ιπποτών, ξεγελώντας έτσι τους Οθωμανούς πως η φρουρά της Λέρου ήταν ακόμα δυνατή.

Τελικά, στις 24 Δεκεμβρίου του 1522, μετά τη λήξη της πολιορκίας της Ρόδου, υπογράφτηκε συνθήκη μεταξύ του Σουλτάνου Σουλεϊμάν και του Μεγάλου Μαγίστρου των Ιπποτών Philippe Villiers de L’Isle-Adam (Φιλίπ Βιλιέ ντε Λ’ Ιλ-Αντάμ), βάσει της οποίας η Λέρος, μαζί με όλες τις κτήσεις του Τάγματος στο Αιγαίο, πέρασε στα χέρια των Οθωμανών.

Το 1648 ένας Ενετικός στόλος υπό τον Leonardo Foscolo επιτέθηκε στο νησί και μετά από τον βομβαρδισμό του κάστρου, ο Τούρκος φρούραρχος αναγκάστηκε να παραδοθεί. Τότε καταστράφηκε μέρος των τειχών και κάποιοι προμαχώνες που επιδιορθώθηκαν αργότερα από τους Τούρκους που ανακατέλαβαν τη Λέρο πολύ γρήγορα, αφού η επιχείρηση του Foscolo δεν απέβλεπε σε μόνιμη κατάληψη του νησιού.
Οι Τούρκοι γενικά έκαναν κατά καιρούς διάφορες επισκευές και αλλαγές στην οχύρωση.

Το 1821 το νησί επαναστάτησε και έπαιξε σημαντικό ρόλο ως βάση εφοδιασμού των ελληνικών πλοίων, αλλά παρέμεινε τελικά υπό Τουρκική κατοχή έως το 1912 οπότε πέρασε στους Ιταλούς.
Οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν το κάστρο σαν στρατώνα και παρατηρητήριο και έκαναν κάποιες τσιμεντένιες επεμβάσεις. Η Λέρος ήταν γενικά σημαντική για τους Ιταλούς που κατασκεύασαν και άλλες οχυρώσεις σε όλο το νησί. Η Γερμανική αεροπορία βομβάρδισε την περιοχή τον Νοέμβριο του 1943. Τρεις βόμβες έπληξαν το κάστρο καταστρέφοντας μέρος της οχύρωσης και εντελώς τον ναό της Παναγίας ο οποίος ξανακτίστηκε μετά τον πόλεμο.

Η Λέρος τελικά έγινε Ελληνική μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα το 1948. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 στο κάστρο έδρευε μονάδα του Ελληνικού Στρατού.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

To κάστρο καλύπτει μια έκταση περίπου 10 στρεμμάτων στην κορυφή ενός φυσικά οχυρού βραχώδους λόφου. Έχει άμεση εποπτεία στα δύο λιμάνια της Λέρου, στον κόλπο της Αγια Μαρίνας στα ανατολικά και στα Άλιντα, στα δυτικά. Επίσης έχει οπτική επαφή με τις οχυρώσεις της Καλύμνου προς νότο, με την Μικρασιατική ακτή και βεβαίως σε μια μεγάλη θαλάσσια έκταση γύρω από το νησί.

Το κάστρο προστατεύεται από τρεις «ομόκεντρους» οχυρωματικούς περιβόλους. Δηλαδή τρεις σειρές τειχών που περιζώνουν την κορυφή, εκτός από τα σημεία, όπου αυτό δεν είναι σκόπιμο επειδή ο βράχος προσφέρει επαρκή προστασία (βλ. σχέδιο Spiteri παρακάτω).

Το πιο ψηλό μέρος του κάστρου που περικλείεται από τον ενδότατο περίβολο –η ακρόπολη, ούτως ειπείν– είναι η παλαιότερη οχύρωση, που είναι βυζαντινή και είναι σίγουρο πως χτίστηκε πριν έρθουν στο νησί ο Ιππότες του τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Το τμήμα αυτό έχε ακανόνιστο περίγραμμα τειχών χωρίς πύργους. Στο εσωτερικό υπήρχαν αψιδωτά κτίσματα που στηρίζονταν στα τείχη και τα οποία τα τελευταία χρόνια ανακαινίζονται.

Πιο έξω, ο μεσαίος περίβολος πρέπει να ήταν και αυτός αρχικά βυζαντινός, καθόσον πηγές της εποχής κάνουν από τότε λόγο για κάστρο με διπλή οχύρωση. Το περίγραμμα ακολουθεί το σχήμα του εσωτερικού περιβόλου εκτός από τη ΒΔ πλευρά όπου ακολουθεί τη διαμόρφωση του βράχου. Στη νότια πλευρά αυτού του περιβόλου ανοίγεται μια μικρή σχετικά είσοδος που φαίνεται πως έκλεινε με κινητή πόρτα.

Ο πιο εξωτερικός περίβολος κτίστηκε από τους Ιωαννίτες Ιππότες και έχει ισχυρούς προμαχώνες χωρίς να περιβάλλει εντελώς την εσωτερική οχύρωση. Καλύπτει μόνο τα τρία τέταρτα του εσωτερικού καθώς τα υπόλοιπα σημεία προστατεύονται επαρκώς από τη μορφολογία τους εδάφους. Πάντως εξαιτίας αυτής της διαρρύθμισης ,το εξωτερικό τείχος ήταν κάπως ευπρόσβλητο, ενώ μεγάλο μέρος του είναι κατεστραμμένο και έτσι δεν έχουμε καλή εικόνα για την ακριβή μορφή του.
Πολλά μέρη αυτού του τμήματος έχουν κατασκευαστεί στις αρχές του 16ου αιώνα (1511;) εν αναμονή της μεγάλης επίθεσης των Οθωμανών.

Ένας ισχυρός προμαχώνας εκείνης της περιόδου διασώζεται στη νοτιοανατολική γωνία. Προστάτευε την είσοδο στον εξωτερικό περίβολο (και στο κάστρο γενικώς) και είναι ένας τυπικός πεντάγωνος ιταλικός προμαχώνας της πρώιμης εποχής της πυρίτιδος.

Σε πάρα πολλά σημεία του κάστρου υπάρχουν εντοιχισμένα τα οικόσημα των Ιωαννιτών αρχόντων του κάστρου και των Μεγάλων Μαγίστρων, κυρίως στον μεσαίο και στον ενδότερο περίβολο. Όχι στους προμαχώνες και στον εξωτερικό περίβολο, κάτι που σημαίνει ότι εκεί έγιναν εκτεταμένες επιδιορθώσεις επί Τουρκοκρατίας.

Αναπαράσταση της μεσαιωνικής μορφής του κάστρου του Stephen C. Spiteri, 1994; © Dr. Stephen C. Spiteri

Στη δυτική πλευρά του φρουρίου βρίσκεται ο ναός της Παναγίας. Το Δεκαπενταύγουστο γίνεται μεγάλο πανηγύρι.
Στο κέντρο του κάστρου, υπάρχει μία υπόστεγη εκκλησία, η Φραγκοκλησσιά.

Πηγές