H Φιλέρημος, νότια από την Ιαλυσό, είναι ένα από τα πιο γνωστά αξιοθέατα της Ρόδου, κυρίως λόγω της μονής της Παναγίας της Φιλερήμου που βρίσκεται εκεί και της ωραίας ανακαίνισής της από τους Ιταλούς προπολεμικά.

Η Φιλέρημος ήταν όμως κατά το Μεσαίωνα πρώτιστα κάστρο και, πιο πριν, ακρόπολη.

Ιστορία

Το κάστρο καταλαμβάνει τη νοτιοανατολική γωνία της αρχαίας ακρόπολης Ιαλυσού, που ήταν μια από τις τρεις κύριες πόλεις της Ρόδου κατά την αρχαιότητα.

Ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων αποκαλεί τον λόφο της Φιλερήμου «Οχύρωμα».

Στο κάστρο διακρίνονται διάφορες οικοδομικές φάσεις: Αρχαία, Βυζαντινή, Ιπποτική (1480), και Τουρκοκρατίας (16ος -19ος αι.).Το όνομα «Φιλέρημος» πρωτοεμφανίζεται σε χρονικό της εποχής του Μιχαήλ Παλαιολόγου (τέλη 13ου αι.) και σχετίζεται με τη μοναχική ζωή. Φαίνεται ότι από τότε υπήρχε ήδη εκεί (και) μοναστήρι.

Οι Βυζαντινοί στη θέση της αρχαίας ακρόπολης έχτισαν φρούριο, μάλλον περί τον 12ο/13ο αιώνα, το οποίο αξιοποιήθηκε από τους Ιππότες και από τους Τούρκους. Παράλληλα στη διάρκεια της παλαιοχριστιανικής περιόδου (5ος - 6ος αιώνας μ.X.) και αργότερα τον 13ο αιώνα υπήρχε εκεί μοναστική κοινότητα που κατά την Ιπποτική περίοδο ήταν Φραγκισκανοί μοναχοί.

Αρχικά, η Βυζαντινή οχύρωση περιέκλειε όλο το πλάτωμα του λόφου της Φιλερήμου (μαζί με το μοναστήρι). Πάντως εκείνος ο εξωτερικός περίβολος δεν ήταν ιδιαίτερα ισχυρός. Την υστεροβυζαντινή περίοδο το κάστρο περιορίστηκε στην ανατολική γωνία, στη μορφή που το εξετάζουμε στην παρούσα σελίδα.

Οι γνωστές πολιορκίες του κάστρου της Φιλερήμου είναι από τους Γενοβέζους το 1248 και από τους Ιωαννίτες το 1306.

Στις 11 Νοεμβρίου 1306 το κάστρο της Φιλερήμου, στο οποίο οι Έλληνες είχαν εγκαταστήσει φρουρά από 300 Τούρκους μισθοφόρους, κατελήφθη από τους Ιππότες μετά την προδοσία ενός Έλληνα, ενώ όλοι οι Τούρκοι σκοτώθηκαν. Το Σεπτέμβριο του 1404, η πριορία της Παναγίας της Φιλερήμου εκχωρήθηκε στον ιππότη Johannes Tensar. Η ιπποτική ανοικοδόμηση χρονολογείται στο 1480 και 1481, επί Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d’Aubusson (ντ’ Ωμπυσόν, 1476-1503). Το 1480, οι Ιππότες υποχρεώθηκαν να ενισχύσουν το κάστρο λόγω του κινδύνου τουρκικής επίθεσης.
Επί Τουρκοκρατίας, μετά την απόχώρηση των Ιπποτών από τη Ρόδο το 1522, το μοναστήρι ερήμωσε, αλλά το κάστρο μάλλον ήταν σε χρήση, περιστασιακά τουλάχιστον. Κατά την Ιταλοκρατία έγιναν στο κάστρο εργασίες αναστήλωσης (1926 και 1936).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η οχύρωση έχει σχήμα ακανόνιστο, έκταση 2000 τμ και περίμετρο τειχών 200μ. Έξω από αυτή διακρίνονται υπολείμματα του αρχικού Βυζαντινού εξωτερικού περιβόλου.

Στη βόρεια πλευρά και στη δυτική (όπου είναι η είσοδος) υπήρχε τάφρος πλάτους 10-15μ. Για τις άλλες δύο πλευρές δεν χρειαζόταν τέτοια προστασία επειδή εκεί η οι πλαγιές του λόφου είναι πολύ απότομες. Από το μεσαιωνικό τείχος σώζονται μόνο λίγα τμήματα, καθώς το τείχος καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό από τα χαρακώματα που έχτισαν οι Ιταλοί στον Β’ ΠΠ.

Διακρίνονται οι εξής πύργοι σε όλο το κάστρο: ο δυτικός κυλινδρικός πύργος του βόρειου πρόσθετου περιβόλου (βυζαντινή περίοδος), ο ανατολικός κυλινδρικός πύργος του βόρειου πρόσθετου περιβόλου (βυζαντινή περίοδος), ο νοτιοανατολικός πολυγωνικός πύργος του ιπποτικού φρουρίου, ο βορειοανατολικός τετράπλευρος πύργος του ιπποτικού φρουρίου και ο βορειοδυτικός, αρχικά πολυγωνικός, πύργος του ιπποτικού φρουρίου (βυζαντινή και ιπποτική περίοδος).

Οι ιππότες έχτισαν στη ΒΔ γωνία ένα κτίριο μαγειρείων πάνω στη βάση πύργου. Στη ΒΑ γωνία έχτισαν ένα κτίριο με δεξαμενή (μισογκρεμισμένο σήμερα) και λίγο πιο κάτω ένα στενόμακρο κτίριο με κοιτώνες, τραπεζαρία κλ.π. Στη ΝΑ γωνία, κολλητά με τον Βυζαντινό πύργο, έχτισαν ένα διώροφο κτίριο (διοικητήριο;) με εξωτερική σκάλα. Όλα αυτά φαίνεται πως ανακαινίστηκαν από τους Ιταλούς.

Στον ευρύτερο χώρο του πλατώματος του λόφου Φιλερήμου βρίσκονται: O ναός της Παναγίας της Φιλερήμου 15ου αι., ο Άγιος Γεώργιος ο Χωστός και η μονή της Παναγίας της Φιλερήμου καθώς και μικρός ναός του 10ου αι.

Σημειωτέον ότι το ψηλό οικοδόμημα που είναι σήμα κατατεθέν της Φιλερήμου δεν έχει σχέση με το κάστρο, παρά τα πυργόσχημα χαρακτηριστικά του. Πρώτον επειδή είναι κωδωνοστάσιο, δεύτερον επειδή είναι έξω από το κάστρο και τρίτον επειδή είναι κατασκευή του 20ου αιώνα.

Το 1934 οι Ιταλοί έφτιαξαν μια διαδρομή που απεικόνιζε την πορεία του Χριστού στο Γολγοθά, σε όλη τη διαδρομή με εγχάρακτες αναπαραστάσεις του Χριστού προς το σταυρό. Στο τέλος της διαδρομής έφτιαξαν έναν τεράστιο σταυρό ύψους 18 μέτρων με εσωτερική σκάλα, από όπου μπορούν οι επισκέπτες να ανέβουν στην κορυφή. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο αναγκάστηκαν να τον κατεδαφίσουν για να μην είναι σημείο προσανατολισμού των συμμαχικών αεροπλάνων, και αναστηλώθηκε ξανά μετά τον πόλεμο.

Παράλληλες Ιστορίες

Η εικόνα στην εκκλησία της Παναγίας του Φιλερήμου είναι αντίγραφο της θαυματουργής, ιστορικής εικόνας που βρίσκεται σήμερα στο Μαυροβούνιο.

Την αποκαλούσαν Παναγία η Κεχαριτωμένη. Υπήρξε το ιερότερο κειμήλιο του Τάγματος των Ιπποτών, θαυματουργή και μοναδική στο είδος της. Λέγεται ότι την φιλοτέχνησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς.

Η ιστορία της φαίνεται να ξεκινά από τον 11ο αιώνα μ.Χ. και πιθανόν να προέρχεται από την Ιερουσαλήμ. Μέλη του Ιπποτικού Τάγματος του Αγίου Ιωάννου την έφεραν στη Ρόδο, όπου αργότερα πήρε και το προσωνύμιο από το λόφο Φιλέρημο, στον οποίο φιλοξενήθηκε. Είχε τοποθετηθεί στην κατακόμβη που υπήρχε στον Φιλέρημο, το γνωστό σήμερα παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου του Χωστού.

Το 1480, κατά τη διάρκεια της πρώτης οθωμανικής πολιορκίας, η εικόνα μεταφέρεται προσωρινά στην πόλη της Ρόδου και λιτανεύεται στις επάλξεις για να εμψυχώνει τον στρατό.Το 1522, μετά την παράδοση της Ρόδου στους Τούρκους, οι Ιππότες παίρνουν μαζί τους την εικόνα, η οποία καταλήγει μετά από περιπλανήσεις στη Μάλτα.

Όταν ο Μέγας Ναπολέων κατέλαβε τη Μάλτα το 1798, στις λεηλασίες που ακολούθησαν, αφαιρέθηκε από την εικόνα το χρυσό κάλυμμά της. Στη συνέχεια η εικόνα φυγαδεύτηκε και μέσω της Τεργέστης έφθασε στη Ρωσία, όπου ο Τσάρος Παύλος ο Α΄ την υποδέχτηκε με τιμές μαζί με άλλα δύο πολύτιμα κειμήλια: το χέρι του Τιμίου Προδρόμου και ένα τεμάχιο του Τιμίου Ξύλου. (Ο Τσάρος είχε προθυμοποιηθεί να προσφέρει άσυλο στους Ιππότες που είχαν εκδιωχθεί από τη Μάλτα, και μάλιστα για κανα δυο χρόνια είχε γίνει με το έτσι θέλω ο Μεγάλος Μάγιστρος του τάγματος.)

Στην εικόνα τοποθετήθηκε νέο χρυσό κάλυμμα. Έμεινε στη Ρωσία μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, όταν Ρώσοι εμιγκρέδες την έκρυψαν και τη μετέφεραν στην Κοπεγχάγη και την παρέδωσαν στη μητέρα της τσαρίνας Μαρία Φιοντόροβνα, η οποία το 1928 την παρέδωσε για να μεταφερθεί στο Βελιγράδι, στη βασιλική οικογένεια των Καρατζώρτζεβιτς. Το 1941, μεταφέρθηκε για ασφάλεια στο μοναστήρι Όστρογκ στο Μαυροβούνιο. Από το 1978 φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο του Μαυροβουνίου.

Πηγές